مسئله‏ جهاد در فرهنگ اسلامی و به ویژه در مکتب و آئین تشیّع از اهمیّت و ارزش والایی برخوردار است. اهمیّت این مسئله آنگاه مشهودتر به نظر می‏رسد که قرآن به عنوان اصلی‏ترین و عظیم‏ترین منبع معارف و معالم اسلامی سرشار از آیات و اشارات فراوانی در این موضوع می‏ باشد. همچنین در سفارشات و روایات معصومین «» نیز تعابیر بلندی با موضوع جهاد به چشم می‏خورد که نشان از اهمیّت ویژه‏ی آن دارد.

در سایه‏ی‌ جهاد در راه خداوند، امور دین و دنیای مسلمانان اصلاح و سعادت دنیا و آخرت نصیب آنان می‌شود. چنانچه مسلمانان به جهاد قیام نکنند، کفر، ظلم و فساد جامعه را فرا می‌گیرد و ستمگران و مستبدان بر زندگی آنان و نیز جامعه‏ی بشری مسلّط می‌شوند و چنین امّتی هرگز به فلاح و رستگاری نایل نمی‌شود.

بقای عظمت مسلمانان مرهون جهاد است و اگر آنان ‌به این امر مهم اهتمام نورزند، دشمنان اسلام نقشه‌های شوم و شیطانی خود را به کار می‌گیرند و به مسلمانان آسیب فراوانی می‌رسانند، به سرزمین آنان حمله می‌کنند و تمام امکانات و منابع آنان را به غارت می‌برند.

گفتار اول: جهاد در قرآن

با بررسی‏های انجام شده در قرآن کریم، این نکته به دست آمد که خدای متعال در پیش از صد و بیست آیه پیرامون جهاد به نکات زیر اشاره ‌کرده‌است:

تشریع جهاد، فضلیت جهاد و مجاهدین، مورد امتحان قرار دادن مؤمنین توسط جهاد، شدت و کوبندگی در جهاد، مرابطه و پاسداری از مرزها، اهداف جهاد، تاکتیک‌ها، روش‌ها و مقرّرات جهاد، امدادهای الهی و وعده نصرت، تهدید کفّار و مشرکین، نقش جنگ روانی منافقین در جهاد، منزلت شهید، اطاعت از فرماندهی و ولیّ امر، عقوبت فرار از جهاد، ترغیب به جهاد و توبیخ قاعدین، معرّفی دشمن و بالاخره آیات مربوط به صلح، مهادنه و امان.

۱-۱- اهمیّت

جهاد رکنی از ارکان دین و بخش مهمی از زندگی هر مسلمانی است. جهاد به آدمی حیات می‏بخشد و از آرمان‏های الهی و کرامت انسانی او پاسداری می ‏کند. تجارتی است که آدمی را از عذاب می‏رهاند و بهشت را بهای جان و مال مؤمنان قرار داده است. در قرآن مجید از جهاد و عظمت مجاهدان راه خدا بسیار سخن به میان آمده، امّا شاید در هیچ جا ‌به این عظمت ترسیم نشده است که حتّی نفس زدن اسبهای آن ها، و جرقّه‏های سمّ ستوران و گرد و غبار ناشی از حرکت سریع آنان، آن قدر با عظمت شناخته شده که به آن ها سوگند یاد شده است.

«وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً»^[۹۲]

قرآن کریم مؤمنان را به پیکار و جهاد در راه خداوند تشویق و فضیلت و پاداش بزرگی را برای آنان ذکر ‌کرده‌است و مجاهدان در راه خداوند را بر نشستگان برتری داده است. آنجا که می‌فرماید:

«لاَّ یسْتَوِی الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ غَیرُ أُوْلِی الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِینَ دَرَجَهً وَکلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللّهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا؛^[۹۳] مؤمنان که بی‌هیچ رنج و آسیبی از جنگ سر بر می‌تابند، با کسانی که به مال و جان خویش در راه خدا جهاد می‌کنند، برابر نیستند. خداوند کسانی را که به مال و جان خویش جهاد می‌کنند، بر آنان که از جنگ سر می‌پیچند برتری داده است و خدا همه را وعده های نیکو داده است و جهادکنندگان را بر آن ها که از جهاد سرمی‌تابند، به مزدی بزرگ برتری داده است.»

کلمه درجه نکره می‌باشد و برای بیان عظمت و اهمیّت است، گویا آنقدر درجه آن ها بالا است که کاملاً شناخته نمی‌شود و این همانند آن است که به هنگام بیان ارزش فوق العاده چیزی گفته می‌شود هیچ کس قیمت آن را نمی‌داند.^[۹۴]

البتّه که این آیه براى بیان برترى جهاد بر خانه‌نشینى است و اینکه جهاد آنگاه داراى چنین برترى است که اولًا در راه خدا باشد، نه در راه هواى نفس، و ثانیاًً با محبوب‌ترین و گرامى‌ترین چیزها نزد آدمى یعنى مال و از آن عزیزتر جان انجام شود.^[۹۵]

همچنین، قرآن شریف کسانی را که از شرکت در این امر مقدّس خودداری می‌ورزند و در راه جنگ و جهاد دچار ترس و بیم می‌شوند و از خود سستی و ضعف نشان می‌دهند، مورد نکوهش قرار می‌دهد و می‌فرماید:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَا لَکمْ إِذَا قِیلَ لَکمُ انفِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الأَرْضِ أَرَضِیتُم بِالْحَیاهِ الدُّنْیا مِنَ الآخِرَهِ فَمَا مَتَاعُ الْحَیاهِ الدُّنْیا فِی الآخِرَهِ إِلاَّ قَلِیلٌ؛ إِلاَّ تَنفِرُواْ یعَذِّبْکمْ عَذَابًا أَلِیمًا وَیسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَیرَکمْ وَلاَ تَضُرُّوهُ شَیئًا وَاللّهُ عَلَى کلِّ شَیءٍ قَدِیرٌ؛^[۹۶] ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چیست که چون به شما گویند که برای جنگ در راه خدا بسیج شوید، گویی به زمین می‌چسبید؟ آیا به جای زندگی اخروی به زندگی دنیا راضی شده‌اید؟ متاع این دنیا در برابر متاع آخرت جز اندکی هیچ نیست. اگر به جنگ بسیج نشوید، خدا شما را به شکنجه‌ای دردناک عذاب می‌کند و قوم دیگر را به جای شما برمی‌گزیند و به خدا نیز زیانی نمی‌رسانید که خدا بر هر کاری تواناست.»

قرآن مجید جهاد را سرلوحه‏ی اعمال مسلمانان معرفی می‌کند و در سوره‏ی صف، پس از ایمان به خداوند و پیامبر اکرم «» به ذکر مجاهده در راه خدا می‌پردازد، زیرا جهاد فی سبیل الله موجب نجات از گرفتاری و بدبختی مسلمانان و مایه‏ی سربلندی و آزادگی آنان است. قرآن کریم می‌فرماید:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکمْ عَلى تِجارَهٍ تُنْجِیکمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ. تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِکمْ وَأَنفُسِکمْ ذَلِکمْ خَیرٌ لَّکمْ إِن کنتُمْ تَعْلَمُونَ. یغْفِرْ لَکمْ ذُنُوبَکمْ وَ یدْخِلْکمْ جَنّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَساکنَ طَیبَهً فِی جَنّاتِ عَدْنٍ ذلِک الْفَوْزُ الْعَظِیمُ؛^[۹۷] اى کسانى که ایمان آورده‌اید، آیا شما را بر تجارتى راه نمایم که شما را از عذاب دردناک مى‌رهاند؟ به خداوند و رسول او ایمان بیاورید و در راه خدا با اموال و جان‏های خود کوشش کنید. این برای شما بهتر است، اگر بدانید. (اگر چنین کنید) گناهانتان را مى‌بخشد و شما را در باغهایى از بهشت داخل مى‌کند که از زیر (درختان) آن جویبارها روان است و در مسکن‌هاى پاکیزه در بهشت جاویدان جاى مى‌دهد؛ و این پیروزى بزرگ است.»

ایضاً در قرآن به آنان که در راه خدا می‌جنگند، می‌کشند و کشته می‌شوند و در یک کلام مجاهدان راه حق بشارت داده می‌شود که بهای این همّتشان بهشت جاویدان معیّن شده است و پیروزی حقیقی گذشتن از مال و جان در راه خداوند است؛ حال خواه بکشی و خواه کشته شوی.