(جاناتان کانتر^[۷۶] و همکاران،۲۰۱۱)در پژوهشی کارآمدی و کارایی ترکیبی فعالسازی رفتاری برافسردگی لاتینی های ایالات متحده را به صورت کارآزمایی تصادفی مورد بررسی قرار دادند، که معلوم شد، افسردگی یک بار مهم برای لاتینی ها، به عنوان بزرگترین گروه اقلیت در ایالات متحده که سریعترین رشد را از میان بیماری‌های دیگر در بین آن ها دارا است،مطرح است. مطالعه حاضر انجام یک مطالعه کنترل شده تصادفی از فعال سازی رفتاری (BA) برای لاتینی های اسپانیایی زبان (BAL، ۲۱ نفر)می‌باشد.نتایج حاصل از این پژوهش کارآمدی و کارایی فعال سازی رفتاری را تأیید کرده ونشان می‌دهد، این رویکرد علایم افسردگی در این افراد را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده و بر کیفیت زندگی و سلامت روان آن ها افزوده است.

(ملیسا^[۷۷]، فارست^[۷۸]، الیزابت^[۷۹] و همکاران، ۲۰۱۰)در مطالعه خود اثربخشی فعال سازی رفتاری (BA) بر علائم افسردگی و کیفیت زندگی بیماران مسن در یک مرکز روانپزشکی سالمندان را مورد بررسی قرار دادند. نفرات شرکت کننده ۵۰نفر و با اختلال شناختی خفیف تا متوسط، و با سن ۶۵ سال یا مسن تر در این تحقیق حضور داشتند. BA در ۴ هفته شامل هشت جلسه ۳۰- ۶۰ دقیقه ای برگزار گردید.نتایج حاکی از آن است که فعال سازی رفتاری در کاهش افسردگی سالمندان با اختلال شناختی خفیف مؤثر بوده و اثر قابل توجهی در افزایش کیفیت زندگی آنان داشته است. اما ‌در مورد سالمندان با اختلال شناختی متوسط، این رویکرداثر معنا داری بر افسردگی و کیفیت زندگی این دسته از سالمندان نداشته است.

(جسیکا مگیدسون،استیون، داکترز^[۸۰]، بران^[۸۱] و همکاران، ۲۰۱۳ )در پژوهشی به بررسی اثرات فعال سازی رفتاری بر افسردگی و کیفیت زندگی و پایبندی به درمان ایدز HIV) ) بیماران مبتلا بهHIV پرداختند،که معلوم گردید،فعال سازی رفتاری به طور قابل توجهی بر پایبندی بیماران به درمان و ادامه آن مؤثر بوده و نشانه های افسردگی در آنان را تخفیف داده است.

یافته های این پژوهش حاکی از آن است که این درمان بر بهبود کیفیت زندگی این قبیل از بیماران تاثیر عمده ای داشته است.

(دیوید هلراستینا^[۸۲]، جاناتان استیو ارتا و همکاران، ۲۰۱۴)در پژوهش خود اثر بخشی درمان فعال سازی رفتاری بر بازگشت به کار افراد با افسردگی مزمن و دارای اختلال روانی مزمن که به دارو پاسخ داده‌اند، را مورد بررسی قرار دادند که نتایج حاصل از تحقیق نشان داد، فعال سازی می‌تواند بعد از دارو درمانی که برای کاهش علایم افسردگی و تخفیف نشانه های اختلال روانی به کار برده می شود،در بازگشت به کار این افراد فوق العاده مؤثر واقع شده و فرد را برای مدتی طولانی فعال و شاغل نگاه می‌دارد. این نتیجه تا وقتی پا بر جاست که علایم افسردگی و اختلال روانی با دارو کنترل و ثابت نگاه داشته شود.

پژوهش تحلیل مؤلفه‌ ای (جکوبز^[۸۳] و همکاران،۱۹۹۶) که ۱۵۰ فرد افسرده بزرگسال را بطورتصادفی در یکی از سه ‌موقعیت درمانی ۱-فعال سازی رفتاری ۲-فعال سازی رفتاری به اضافه باز سازی شناختی ۳- بسته شناخت درمانی کامل قرار دادند،نشان داد که تفاوت معنا داری بین سه موقعیت درمانی، چه در درمان مرحله حاد افسردگی و چه در پیشگیری از عود، آن هم در پیگیری ۲ ساله دیده نشد.و نتایج به دست آمده از مؤلفه‌ فعال سازی رفتاری با نتایج حاصل از شناخت درمانی کامل یکسان بود.این پژوهش مهم یکی از تحقیقات معتبری است که تاثیر غیر قابل انکار فعال سازی رفتاری در درمان افسردگی را مشخص می‌کند.

۲-۱۰-جمع بندی کل فصل

در این فصل بعد از مقدمه به مبانی نظری پژوهشی متغیرهای مطروحه در تحقیق پرداخته شده است.

مواردی چون مفاهیم تاریخی، علایم تشخیصی،نظریه های سبب شناسی،تعاریف و ابعاد،مدل‌ها،علل بوجودآورنده و…افسردگی مورد بررسی و موشکافی دقیق قرار گرفته اند.

و در ادامه رویکرد فعال سازی رفتاری کوتاه مدت از لحاظ تاریخی مورد بحث قرار گرفته و ‌در مورد انواع فعال سازی، افراد تاثیر گذار برآن، مبانی نظری، تعاریف فعال سازی، اصول اساسی آن و روش های درمانی در این رویکرد صحبت و بحث شده است.

و در ادامه پژوهش‌های انجام شده در داخل و خارج از ‌کشور با ذکر منبع و سال انجام آن، که در ارتباط با موضوع تحقیق بوده، مطرح گردیده و نتایج حاصل از این پژوهش‌ها به طور خلاصه عنوان شده است.

در این تحقیق سعی شده است تا اثر بخشی یکی از درمان‌های موج سوم شناختی رفتاری بنام رویکرد فعال سازی رفتاری کوتاه مدت بر افسردگی دانشجویان مورد بررسی قرار گیرد. تحقیق یاد شده یکی از اولین پژوهش‌های انجام شده در ایران می‌باشد که اثر بخشی این رویکرد را برافسردگی دانشجویان بررسی می‌کند. همان‌ طور که می‌دانیم این رویکرد در ابتدا به عنوان درمان اختصاصی افسردگی به وجود آمد و ‌به این دلیل که این رویکرد به طور علمی وهدفمندبه موضوعاتی چون اجتناب، نشخوار فکری و عدم انجام فعالیت‌های هدفدار، راه اندازها، واکنش ها، وجود یا عدم وجود مهارت‌های اجتماعی وغیر اجتماعی می پردازد،می‌تواند به تنهایی ‌در درمان اختلالاتی چون افسردگی و اضطراب در مدتی کوتاه مؤثر افتاده و از عود آن ها جلوگیری نماید،عملکردی که این رویکرد را از بسیاری از درمان‌های دیگر ممتاز می‌کند.

این پژوهش ‌به این منظور انجام شده تا به طور خاص دانشجویان را جهت پیشگیری از ابتلا به افسردگی، درمان و جلوگیری از عود آن یاری نماید.

کما اینکه این درمان با اهداف فوق می‌تواند برای دیگر افراد جامعه نیز با در نظر گرفتن خصوصیات فردی، اجتماعی و فرهنگی آن ها به کار گرفته شود.

با توجه به اثرات مختلف وغیر قابل انکار افسردگی بر جسم، روان و رفتار افراد و تحمیل هزینه های گوناگون مادی و معنوی بر فرد و جامعه، به نظر می‌رسد ما بتوانیم با این تحقیق گام مؤثری در جهت شناخت بیشتر افسردگی و اثرات آن و راه های پیشگیری ودرمان و کنترل آن و در نتیجه بهزیستی افراد جامعه برداریم.

فصل سوم:

روش پژوهش

۳-۱-روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر نحوه گرد آوری اطلاعات شبه آزمایشی با طرح پیش آزمون و پس آزمون و گروه کنترل می‌باشد و از نظر هدف کاربردی و به صورت می‌دانی اجرا می شود،پژوهش کاربردی پژوهشی است که با بهره گرفتن از نتایج تحقیقات بنیادی به منظور بهبود و به کمال رساندن رفتارها، روش‌ها، ابزار ها، وسایل، تولیدات،ساختارهاو الگوهای مورد استفاده جوامع انسانی انجام می شود.نمونه تصادفی نوعی نمونه گیری است که در ان هر عضوی از جامعه شانس برابری برای انتخاب شدن دارد (عیسوی،۱۳۸۵). در این پژوهش متغییر مستقل شامل ۱۰جلسه آموزش مبتنی بر فعال سازی رفتاری به صورت مشاوره گروهی بود.این جلسات به صورت ۴۵ دقیقه با تواتر هفته ای دو بار تشکیل شد.

۳-۲-جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونه گیری

در این بخش می‌خواهیم به طور اجمال نظریاتی که تاکنون درباره علتهای افسردگی بیان شده را مرور کنیم :

۲-۱-۲-۷-۱- عوامل بیولوژیک :

سه رشته قراین تأثیر ژن‌های معیوب را حداقل در مستعد ساختن فرد نسبت به اختلالات خلقی نشان می‌دهند .

الف) خویشاوندان نسبی مبتلایان به اختلالات خلقی نسبت به جمعیت کلی ،‌میزان بروز بالاتری از این اختلال را نشان می‌دهند .

ب) میزان تطابق ، برای اختلالات خلقی در دو قلوهای مشابه (یک تخمکی) بسیار بالاتر از میزان آن در دوقلوهای نامشابه (دو تخمکی) که ژن‌های متفاوت دارند است .

ج) مطالعه بر روی دوقلوهای یک تخمکی که جدا از هم بزرگ شده اند ،‌حصول اطمینان ازاین موضوع را که در زمینه ژنتیک مشابه ، عوامل محیطی احتمالاً نا مشابه باشند ، امکان پذیر می‌سازد . چرا که در دوقلوهای یک تخمکی میزان تطابق برای اختلال خلقی حتی اگر محیط رشد آن ها متفاوت باشد بالاتر است.

ـ عوامل بیوشیمیایی

تحقیقاتی که بر آثار داروهای بازدارنده اکسیدازهای تک آمینی و داروهای ضدافسردگی سه حلقوی و همچنین لیتیوم ، روی انتقال دهنده های عصبی سروتونین و نوراپی نفرین داشته اند مؤید این مطلب هستند که افسردگی با کمبود ، و شیدایی با ازدیاد یکی از این دو انتقال دهنده های عصبی در اختلال های افسردگی همراه است .

کاهش در تعداد مکان‌های جذب مجدد سروتونین و افزایش غلظت سروتونین در اتوپسی مغز افراد خودکشی نموده مشاهده شده است . قراینی هم وجود دارد که فعالیت دوپامینی ممکن است در افسردگی کاهش و در مانی افزایش یابد . برای بی نظمی استیل کولین نیز در اختلالات خلقی قراینی در دست است .

ـ عوامل عصبی ـ غددی :‌

غدد درون ریز مایعاتی ترشح می‌کنند و تأثیر این عوامل هورمونی کانون پژوهش های زیادی بوده است . محور هیپوتالامیک ـ هیپوفیزی ـ آدرنال کم کار (موسم به LHPA)^[12] در افراد افسرده به افزایش ترشح کورتیزول منجر می شود . همچنین در افسردگی کندی آزاد شدن TSH (هورمون محرکه تیروئید) ،‌کاهش هورمون رشد (GH) کاهش هورمون محرکه فولیکول (FSH) ،‌کاهش هورمون لوتئنابزینک (LH) ،‌کاهش ترشح شبانه ملاتونیل و کاهش تستسترون در مردها وجود دارد .

همچنین مشاهده شده است که اختلالات عصبی هسته‌های قاعده ای و سیستم لیمبیک ،‌ احتمالاً با علائم افسردگی تظاهر می‌کنند . سیستم لیمبیک و هسته‌های قاعده ای رابطه نزدیکی با هم دارند، نقش عمده در ایجاد هیجانات برای سیستم لیمبیک فرض می شود . اختلال عمل هیپپوتالاموس را تغییرات خواب ،‌ اشتها و رفتار جنسی و نیز تغییرات بیولوژیک در معیارهای غدد درون ریز ، ایمنی و کرونه بیولوژیک مطرح می‌سازد . قامت خمیده ،‌کندی حرکتی و اختلالات شناختی جزیی که در افسردگی دیده می شود شباهت زیادی به اختلالات هسته‌های قاعده ای نظیر بیماری پارکینسون و سایر دمانسهای تحت قشری دارند .

-خواب :

اختلالات الگوی خواب از مهمترین شاخص‌های بیولوژیک افسردگی هستند . اختلالات عمده‌خواب در افسرده ها عبارتند از :‌کاهش زمان نهفتگی REM ، یعنی زمان بین خواب رفتن و شروع اولین دوره‌REM که در ۳/۲ بیماران افسرده مشاهده می شود . و همچنین افزایش زمانی کلی REM که با افزایش طول دوره اول REM همراه است . صبح خیزی و خواب مقطع شبانه نیز مشاهده می شود .

۲-۱-۲-۷-۲- نظریه های روانکاوی :

نظریه های روانکاوی درباره افسردگی بیشتر بر فقدان ، وابستگی بیش از حد به تأیید بیرونی ، و درونی ساختن خشم تمرکز دارند . بنظر می‌رسد که این نظریه ها تبیین قانع کننده ای از برخی رفتارهای افراد افسرده بیان می‌کنند ، اما اثبات یا رد آن ها کار دشواری است .

الف ـ فقدان :

بنظر کارل آبراهام دوره های آشکار بیماری افسردگی را «فقدان شئ لیبیدویی» تسریع می‌کند . این فقدان به فرآیندی قهقرایی می‌ انجامد که ضمن آن ایگواز حالت عملکرد پخته به حالتی که در آن ضربه خردسالی مرحله دهانی ـ سادیستی رشد لیبیدویی مسلط است (به علت یک فرایند تثبیت در اوایل کودکی) پناه می‌برد .

در تئوری ساختاری فروید ، درون فکنی دوسوگرایانه شئ مفقود در ایگو به علائم مشخص منجر می‌گردد که بازتاب کمبود انرژی قابل وصول برای ایگوست . سوپرایگو ناتوان از تلافی بیرونی شئ از دست رفته، به نماینده روانی شئ مفقود که اینک به صورت یک ماده درون فکنی شده درایگودر آمده است ، فشار می آورد . وقتی ایگو بر سوپرایگو تسلط یافته یا با آن در می آمیزد ،‌ انرژی وابسته به علائم افسردگی آزاد شده و در نتیجه افکار یک حالت مانی با علائم مشخص فزونی انرژی ظاهر می‌گردد .

مردان و زنان به طور متفاوت در برابر فقدانها و ضایعه ها از خود عکس العمل نشان می‌دهند . زنان عمدتاًً به واسطه ‌قطع و گسیختگی ارتباط و پیوندشان با شخص دیگر افسرده می‌شوند ، در حالی که مردان عمدتاًً به واسط از دست دادن ایده آل و یا هدف بزرگ عینی افسرده می‌شوند . سالیان دراز نظریه پایداری در خصوص این تفاوت حاکی از این بود که زنان بیش از اندازه به روابطشان وابسته بوده و توان فردیت یابی و استقلال فردی را ندارند . این دیدگاه هنوز هم به قوت خویش باقی بوده و برخی از درمانگران به افسردگی زنان از این نظرگاه نگاه می‌کنند .

ب ـ خشم معطوف به درون :

خشم معطوف به درون از تفکرات روانکاوی اولیه فروید و کارل آبراهام مشتق شده است . فروید در مقاله کلاسیک خود «سوگ ملانکولی» ،رد پای خشم را به طرد شدن از جانب یک فرد محبوب ، معمولاً مادر یا پدر در اوان کودکی می رساند . فرد طرد شده ، ناتوان از ابراز خشم به دلیل احساس گناه ، شخص طرد کننده را در وجود خود «جذب» کرده یا با آن همانند سازی می‌کند و سپس خشم را متوجه خود می‌سازد . طبق نظریه روانکاوی ، این خشم گرفتن نسبت به خود است که موجب کاهش احترام به نفس می‌گردد ، اتهام به نقش آشکار و نیاز ابراز شده برای تنبیه مشخصه افسردگی ملانکولیک است . در زندگی بعدی هر گونه فقدان یا طرد موجب فعال شدن دوباره خشم (همچنان معطوف به خود) و پدید آمدن واکنش افسردگی می‌گردد .

معمولاً مکانیزم‌های دفاعی در بیماران افسرده ، به شکل جا‌به‌جایی (مثلاً بیمار از طنز مصنوعی برای پوشانیدن افسردگی خود بهره می جوید) ، تبدیل (افسردگی ممکن است به نشانه ها و فشارهای جسمانی تبدیل شوند) ، انکار (انکار نشانه های افسردگی در خود) ، تظاهر پیدا می‌کنند .

۲-۱-۲-۷-۳- رویکرد شناختی بک :

آئرون بک (۱۹۲۱) ، روانپزشکی است که شناخت درمانی را به ‌عنوان درمانی برای افراد افسرده مطرح نمود و امروزه این روش به ‌عنوان یکی از مؤثرترین درمان‌های موجود برای این اختلال مورد توجه قرار گرفته است .

بک (۱۹۸۴ و ۱۹۷۶) در تحلیل بیماران افسرده سه موضوع مشترک را شناسایی کرد :

تاب آوری همچنین با مصرف مواد و نگرش به آن ارتباط دارد. گلداشتاین ،فولکنر، ووکراله^[۱] پژوهشی درباره ارتباط تاب آوری درونی با مصرف سیگار، الکل و نشانه های افسردگی بر روی تعدادی نوجوان انجام دادند، یافته های پژوهشی مذکور نشان داد که تاب آوری درونی با مصرف سیگار سال گذشته و وابستگی نیکوتینی به طور منفی همبسته بود.

فرض اساسی در درمان‌های شناختی-رفتاری در اعتیاد این است که سوء مصرف مواد در واقع ناشی از مشکلات مختلف در زندگی فرد و عدم توانایی او در برخورد صحیح با آن ها‌ است. ‌بنابرین‏ مداخلات مؤثر در درمان سوء مصرف مواد به جای تمرکز بر عمل سوء مصرف به تنهایی، میبایست به طیف گسترده ای از رفتارهای دیگر نیز توجه نماید (اختیاری، ۱۳۸۸). از آنجا که مهارت مقابله با استرس قابل آموزش است، در درمان شناختی-رفتاری ‌به این فرض نظریه یادگیری اجتماعی تأکید می شود که افراد معتاد، نیازمند فراگیری مهارت‌های انطباقی و جایگزینی روش های ناسازگارانه مقابله با استرس و جستجوی لذت هستند (رهسنوف، مارتین و مونتی^[۲]،۲۰۰۵).

تکنیک های مدیریت استرس و تمرین آرمیدگی می‌توانند از طریق کاهش سطح استرس فرد به کاهش تاثیر استرسها کمک کنند. مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری بر آن است تا حس کنترل، خودکارامدی، عزت نفس، مقابله کارامد و حمایت اجتماعی را در فرد استرسی افزایش دهد. این تغییرات حالات خلقی منفی و انزوای اجتماعی را کاهش می‌دهد و کیفیت زندگی را ارتقاء می بخشد (آنتونی^[۳]و همکاران، ترجمه آل محمد و همکاران، ۱۳۸۸). برنامه درمانی مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری ترکیبی از تکنیک های آرمیدگی و تکنیک های شناختی-رفتاری است. این برنامه شامل ترکیبی از انواع گوناگون آرمیدگی (برنشتاین و برکووک^[۴]، ۱۹۷۳)، تصویر سازی و دیگر تکنیک های کاهش اضطراب را با دیگر رویکرد های شناختی- رفتاری معمول، مانند بازسازی شناختی (بک وامری^[۵]، ۱۹۷۹)، آموزش مقابله ای مؤثر (فولکمن^[۶]و دیگران، ۱۹۹۱)، آموزش ابرازگری و مدیریت خشم (ایرونسون^[۷]و دیگران، ۱۹۸۹) است. این تکنیک ها همگی در یک برنامه گروهی که شامل ۱۰ مبحث هفتگی است گرد آمده اند، همچنین در این برنامه برخی از استرس زاهای موقتی زندگی بیماران به منظور کاربرد این تکنیک های مدیریت استرس مطرح شده است ( آنتونی و همکاران، ۲۰۰۷؛ ترجمه آل محمد و همکاران، ۱۳۸۸).

۲-۱) بیان مسئله

درباره نقش استرس در شروع، تداوم و عود اعتیاد پس از درمان توافق بر این نکته است که فشار روانی خودبه خود سبب ساز نمی باشد، بلکه عاملی در این میانه نقش واسطه را بازی می‌کند و آن فقدان مهارت های مقابله ای است ( شعاع کاظمی، ۱۳۸۷).

سوء مصرف مواد و الکل ممکن است زمانی که خواسته های موقعیتی فراتر از توان مقابله ی فرد باشد رخ دهد و مصرف الکل و سایر مواد به عنوان تنها روش دستیابی به پیامدهای مطلوب تلقی گردد ( ابرامز و نایورا^[۸]، ۱۹۸۷). ‌بنابرین‏ ناتوانی در رویارویی با عوامل استرس زا و این باور که مصرف الکل و مواد نتایج مطلوبی را در پی خواهد داشت، پایه گسترش و روی آوردن به مصرف مواد است ( مک کی، هینسون و وال^[۹]، ۱۹۹۸).

در پژوهشی که توسط آندرسون، ریمو و بران^[۱۰](۲۰۰۶) با هدف بررسی نقش مهارت های مقابله ای و استرس زندگی در بازگشت به مصرف در بین افراد نوجوان صورت گرفت، نتایج نشان داد که راهبردهای مقابله ای به عنوان یک عامل حمایت کننده در پیشگیری از عود مواد در مرحله بعد از درمان و به ویژه در افراد با اختلالات همبودی که سطوح بالایی از استرس زندگی را دریافت کرده‌اند مؤثر بوده است. نتایج پژوهش جندقی نیز نشان داد که مداخله مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری منجر به کاهش مشکلات روانشناختی معتادان تحت درمان نگهدارنده با متادون می شود (جندقی،۱۳۹۰).

در این پژوهش از برنامه ای که شامل تکنیک های مدیریت استرس به شیوه شناختی_رفتاری همراه با تعداد قابل توجهی از روش های آرمیدگی است در جهت کمک به افراد وابسته به مواد در نشان دادن واکنش مناسب نسبت به استرس ها، ارتقاء تاب آوری و کاهش باورهای غیر منطقی استفاده خواهد شد.

با توجه به مطالب ذکر شده در بالا و همچنین کمبود منابع پژوهشی در زمینه مداخلات روان درمانی مرتبط با وابستگی به مواد، سوالی که پژوهشگر در این پژوهش دنبال می‌کند این است که آیا برنامه مدیریت استرس به شیوه شناختی-رفتاری باعث پایین آمدن میزان باورهای غیر منطقی و یا باعث بالا رفتن میزان تاب آوری در معتادان به مواد مخدر می شود یا خیر؟

۳-۱) اهمیت و ضرورت پژوهش

اعتیاد به مواد مخدر، علاوه بر زیان های جدی و خطرناک جسمی از قبیل ابتلا به بیماری‌های عفونی واگیر دار همچون ایدز، هپاتیت و سل ، عوارض و مشکلات عدیده اجتماعی و اقتصادی از قبیل افزایش جرم های مرتبط با مواد مخدر همچون جنایت، سرقت، فقر، تکدی گری و هدر رفتن سرمایه های کلان انسانی و مادی کشور را به دنبال داشته است (بنتین، سولویک و سورسون، ۱۳۹۳، به نقل از میرزازاده، حق دوست و دوست محمدی، ۱۳۸۵).

در کشور ما اعتیاد به مواد مخدر، این سرطان اجتماعی، طی دهه اخیر یکی از مهمترین بحران های بهداشتی و اجتماعی بوده است، متاسفانه بالاترین شیوع اعتیاد با ۸/۲ درصد متعلق به کشور ایران می‌باشد؛ این در حالی است که میانگین شیوع اعتیاد در دنیا ۴/. است و این میزان در اروپا ۷۰/. درصد است (سازمان سلامت و خدمات انسانی^[۱۱]،۲۰۱۱).

طیف کامل روش های رواندرمانی برای درمان اختلالات وابستگی به مواد به کار رفته است، رواندرمانی فردی، رفتاردرمانی، درمان شناختی رفتاری، رواندرمانی خانوادگی و ‌گروه‌های حمایتی نظیر NA و آموزش مهارت های اجتماعی که مهارت های اندکی برای زندگی در جامعه دارند، برای در مان این افراد به کار گرفته شده است (عزیزی، ۱۳۸۹). همچنین جهت افزایش تاب آوری افراد وابسته به مواد نیز کارهای متعددی صورت گرفته است.

احتمالا گرایش زیاد به پژوهش های تاب آوری ‌به این دلیل باشد که عوامل محافظت کننده، نقش پراهمیتی را در زندگی فرد ایفا می‌کنند. اینکه عوامل محافظت کننده به عنوان سپری بر علیه رفتارهای خطرزا و پیامدهای همراه با آن مطرح هستند، تبیین کننده این موضوع است که چرا بسیاری از جوامع در سطح محلی و ملی به شناسایی عوامل مؤثر بر تاب آوری و به دنبال آن طرح برنامه های درمانی و ارتقای توانایی‌های لازم در افراد اقدام کرده‌اند (کرد میرزا، ۱۳۸۸).

اگرچه تاب آوری تا حدی نوعی ویژگی شخصی و تا حدود دیگری نیز نتیجه تجربه های محیطی افراد است، ولی انسان ها قربانی محیط و وراثت خود نیستند ومی توان واکنش افراد را در مقابل استرس، رویدادهای ناخوشایند و دشواری‌ها تغییر داد، به طوری که بتوانند بر مشکلات و تاثیرات منفی محیط غلبه کنند (کاوه و همکاران، ۱۳۹۰).

۲-۲-۲-۴ قیمت های انتقالی

با توجه به نرخ های تصاعدی مالیات، شرکت ها سعی می‌کنند نه تنها سود خود را از حوزه هایی که مشمول نرخ بالای مالیاتی هستند به حوزه هایی که نرخ پایین تری دارند منتقل کنند بلکه در هر حوزه مالیاتی نیز سود را یکنواخت می‌سازد. قیمت های انتقالی برای مبادله کالاها و خدمات بین شرکت‌های فرعی ابزاری برای این منظورخواهد بود.

۲-۲-۲-۵ تصمیمات اقتصادی واقعی

تصمیماتی که محتوای اقتصادی دارند همچون تبلیغات، پرداخت های نقدی برای طرح های بازنشستگی، پاداش مدیران، تحقیق و توسعه، فروش اموال و سرمایه گذاری ها ممکن است با در نظر گرفتن اثراتی که در کوتاه مدت بر سود دارند اتخاذ شوند، تفکیک رویدادهایی که در روال عادی عملیات واقع می‌شوند از رویدادهای که با هدف یکنواخت سازی(هموارسازی) سود انجام می‌گیرد مشکل است. تصمیمات واقعی از طریق مطالعه برای توجیه آن و برای مقایسه با اطلاعات مربوطه می توان شناسایی کرد. مشکل تفکیک این رویدادها مشکل عمده ای است که نمی توان شواهد بدون ابهامی درباره فرضیه یکنواخت سازی سودارائه کرد. اگرچه اکثر تبلیغات بر یک یا دو ابزار مدیریت سود متمرکز شده اند، ولی شرکت‌ها چند ابزار را به طور همزمان استفاده می‌کنند.

۲-۲-۳ انگیزه های مدیریت سود

بدون وجود انگیزه خاصی، مدیران قضاوت های حسابداری و تصمیمات را صرفا با هدف گزارش منصفانه عملکرد انجام می‌دهند. به هر حال، در مواقع متعددی، وجود انگیزه های اقتصادی الزام آوری برای مدیران باعث می شود که آنان دست به مدیریت سود بزنند:زیرا ارزش شرکت و ثروت مالکان با مدیران آن به سود گزارش شده وابسته است. اغلب پژوهشگران این انگیزه ها را به سه دسته تقسیم می‌کنند. بر اساس این طبقه بندی مدیران ممکن است برای تاثیرگذاری بر موارد زیر اقدام به مدیریت سود کنند.

۱-شرایط قرارداد بین شرکت و ذینفعان،

۲-قیمت سهام شرکت و

۳-برخورد با نمایندگان قانون.

۲-۲-۳-۱ انگیزه های قراردادی

انگیزه های قراردادی برای مدیریت سود زمانی رخ می‌دهد که قرارداد های بین شرکت و سایر گروه ها به اعداد حسابداری اتکاء کنند یا سود بین شرکت و ذینفعان آن تاثیر دارد. چهار وضعیت قراردادی عمده زیر می‌تواند مدیریت سود را ترغیب کند:

۲-۲-۳-۱-۱ قرارداد های بدهی

مدیران شرکت های که قصد تخطی از قراردادهای بدهی را ندارد، می‌توانند از طریق انتخاب روش های حسابداری افزاینده سود در ایفای قرارداد جلوگیری کنند، حتی شرکت هایی که قراردادهای بدهی را نقض کرده‌اند، نیز کاندیدای مدیریت سود هستند؛ زیرا چنین اقداماتی ممکن است موقعیت چانه زنی شرکت را در زمان مذاکره مجدد بهبود بخشد. این انگیزه ها احتمالا الزام آور هستند؛ زیرا تخطی از قراردادهای بدهی همیشه به افزایش هزینه استقراض یا قراردادهای محدود کننده جدید منجر می شود.

۲-۲-۳-۱-۲ قراردادهای جبران خدمات

قراردادهای جبران خدمات معمولا در برگیرنده پاداش هایی است که تا حدی بر اساس سود شرکت تعیین می شود. مدیران از طریق دستکاری اعداد حسابداری می‌توانند بر جبران خدمات جاری و آتی خود تاثیر بگذارند. استفاده از اعداد حسابداری در قراردادهای پاداش، مدیران را ترغیب به دستکاری اعداد حسابداری می‌کند.

۲-۲-۳-۱-۳ امنیت شغلی و هموار سازی سود:

مدیران ممکن است به منظور حفظ امنیت شغلی خود درصدد هموارسازی سود باشند. زمانی که سود دوره جاری کم است و انتظار می رود که سود دوره آتی خوب باشد، مدیران ممکن است سود را از آینده به حال انتقال دهند و بر عکس، زمانی که سود جاری خوب است و انتظار می رود که سود آتی کم باشد مدیران ممکن است سود را از حال به آینده انتقال دهند.

۲-۲-۳-۱-۴ مذاکرات اتحادیه ها

در حین مذاکرات با اتحادیه ها، مدیران انگیزه دارند به منظور حمایت از یک ادعا مبنی بر اینکه شرکت نمی تواند دستمزدها را افزایش دهد یا برای بقاء نیاز به امتیاز های کارگری دارد، سود را تعدیل کند.

۲-۲-۳-۲ انگیزه های بازار

با توجه به اینکه تحلیل گران مالی و سرمایه گذاران از سود و اجزای آن در فرایند ارزیابی سهام استفاده می‌کنند، مدیران ممکن است به منظور تاثیرگذاری بر قیمت سهام شرکت اقدام به مدیریت سود کنند.

۲-۲-۳-۲-۱ عرضه اولیه سهام

مدیران می‌توانند به منظور تغییر تصورات سرمایه گذاران با بهره گرفتن از رویه های حسابداری، سود را در دوره های نزدیک به عرضه اولیه سهام افزایش دهند. تعجب آور نیست که معوقه های بالا در دوره های قبل از عرضه سهام حاکی از کاهش سود پس از عرضه اولیه است. بدبن معنا که مدیران سود را به هزینه آینده به حال انتقال می‌دهند. جالب است که کاهش سود به اقامه دعوا از سوی سهام‌داران منجر می شود و اینکه مدیریت سود ممکن است منجر به هزینه های قانونی هنگفتی شود.

۲-۲-۳-۲- ۲ خرید سهام توسط مدیریت

خرید سهام توسط مدیریت نیز ممکن است مدیریت سود را ترغیب کنند. مدیران معمولا از بانک های سرمایه گذاری مستقل می خواهند که ارزش سهام را تعیین کنند. بانک های سرمایه گذاری نیز معمولا از روش های مبتنی بر سود استفاده و بر این اساس،مبلغی را که برای خرید سهام توسط مدیریت پرداخت شود، تعیین می‌کنند. با توجه به انگیزه های مالی مدیران برای حداقل کردت قیمت خرید، تعجب آور نیست که برخی از مدیران، قبل از خرید سهام برای خود اقدام به دستکاری سود جهت کمتر از واقع نشان دادن کنند.

۲-۲-۳-۲-۳ رشد و پیش‌بینی سود

بازارهای سرمایه نسبت به شرکت های که انتظارات تحلیل گران ‌در مورد سود یا پیش‌بینی های مدیریت ‌در مورد سود را برآورده نمی کنند، حساس هستند. شرکت های که در معرض خطر قرار گرفتن سود پایین تر از این سود های هدف هستند، ممکن است سود را در جهت بیشتر از واقع نشان دادن دستکاری کنند. افزون بر این، پژوهش ها حاکی از آن است که مدیریت معمولا به منظور گزارش سود مثبت و رشد سود اقدام به مدیریت سود می‌کند.

۲-۲-۳-۲-۴ هزینه های شست و شوی بزرگ

شرکت های دارای سال مالی بد ممکن است مقدار زیادی از هزینه های آتی را در سود سال جاری بگنجانند(شست و شوی بزرگ) و بدین وسیله بازگشت سود در سال‌های آتی را تضمین کنند. هزینه های شست و شوی بزرگ کاملاٌ متداول هستند. به ویژه زمانی که تغییر در مدیریت عادی صورت گرفته است به منظور پاکسازی ترازنامه و شروهی تازه.

۲-۲-۳-۳ انگیزه های قانونی

سومین انگیزه بالقوه مدیران برای مدیریت سود،ارتقا؛ اقدامات قانونی مساعد است، انگیزه های قانونی برای مدیریت سود زمانی رخ می‌دهد که تصور می شود سود گزارش شده بر اقدامات قانون گذاران یا مقامات دولتی تاثیر می‌گذارد مدیران به وسیله دستکاری نتایج عملیات ممکن است بر اقدامات قانون گذاران یا مقامات دولت تاثیر بگذارند و بدین وسیله وارسی سیاسی و اثرات مقررات را حداقل کنند.

۲-۲-۳-۳-۱ وارسی سیاسی

در دنیای‌اسلام، همزمان با ظهور دین مقدس اسلام، هم ‌در مورد برچسپ مجرمانه به مجرم و هم در شیوه‌ای مجازات تغییرات اساسی بوجودآمد. برای نمونه‌‌مجرمانی‌چون: طفل، دیوانه، مُکره و مُضطر از مجازات معاف گردید، اگرچه قصاص یک نهاد مجازات قبل از اسلام بوده است ولی با ظهوراسلام طرز اجرای آن تغییرکرد و در هنگام اجرای قصاص شرایط عادلانه‌تری وضع شد(شرایط قصاص نفس و قصاص عضو) و به نکات ریزتری توجه‌گردید(مطرح شدن بحث تداخل در قصاص نفس و قصاص عضو)، هم‌چنان اجرای حدود و تعزیرات. ‌بنابرین‏ همه موارد یادشده می‌رساند که از ‌یک‌طرف قلمرو جرایم و مجازات‌ها از نظرشمول تغییریافته و از سوی دیگر ماهیت مجازات‌ها نیز دگرگونی قابل ملاحظه داشته است. خوشبختانه بررسی نشان می‌دهد که ماهیت مجازات‌ها از یک حالت غیرعادلانه، خشن و توام با شکنجه، نامناسب با وضعیت و شخصیت بزهکار به سمت عادلانه‌ترشدن، مناسب‌ترشدن و انسانی‌تر تحول یافته است.

با ‌این وجود، تغییراتی بوجودآمده و اصلاحات پدیدآورده شده در مسیرالگوی واحدی واکنش علیه پدیده‌ای مجرمانه قابل ردیابی اند که پایه آن را دانش خاص شکل می‌دهد. این الگو در پی تحقق اهدافی، چون: «حمایت از حقوق جامعه، بزه دیدگان، [تامین] امنیت، نظم عمومی وآزادی های فردی و… »( نیازپور، ۱۳۹۳، ش ۱، ص ۵۰)، بوده است. ‌بنابرین‏ حقوق‌کیفری برای به دست آوردن اهداف بالا «صرفاً به سرکوبگری تکیه کرده و با رویکرد ایستا به مداخله و حضور بزهکار در فرایندکیفری می‌نگرد…»(نیازپور، همان،ص ۵۰)، دانشی‌که حقوق‌جزای سنتی بر پایه‌ای آن رشد و بالندگی‌یافته، اساساً جنبه فلسفی و تحلیلی‌داشته و از یافته های تجربی بهره‌ای نداشته است. به ‌نظر می‌رسد حقوق‌جزای‌ سنتی، به همین‌علت و علل‌دیگر بر پایه‌ای الگوی‌واحد (سزادهی) استوار بوده است. ولی امروز این الگو بر اساس عوامل زیادی دچار دگرگونی شده است.

مهم‌ترین عوامل‌مذکور، جهانی شدن ارزش‌های انسان گرایانه‌ای، چون حقوق بشر، آزادی، عدالت و…، گسترش و توسعه‌علوم انسانی و مخصوصاً راه یافتن برخی از رشته‌های علمی، چون:جرم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، زیست‌شناسی و…در عرصه حقوق‌جزا می‌باشد. طوری‌که گرایش‌های‌گذشته بر مبنای عوامل‌یاد شده«تعدیل‌یافته و زمینه‌ای پیدایش راهبردهای نو پدید ‌به این‌عرصه[موجبات] شکسته شدن انحصار مطلق بینش ‌سرکوب گرایانه را فراهم‌ساخته است…»(همان، ص۵۰). در کنار تغییراتی بوجودآمده در ابعاد دیگرحقوق‌جزا، اهداف واکنش علیه پدیده‌ای مجرمانه نیز تا حدودی زیادی دچار دگرگونی‌گردیده است. چنان‌که گذشت، عمده‌ترین اهداف حقوق‌جزای سنتی، تامین نظم و امنیت جامعه، تحقق عدالت اجتماعی و به طور بسیار محدود آزادی‌های‌ فردی و پدیدآوردن بازدارندگی و…بودند؛ اما مهم‌ترین‌ اهداف حقوق‌جزا، پس از این‌تحولات، بازپروری؛ اصلاح و درمان و تربیت، بی‌خطرسازی؛ خنثی‌سازی و مجازات بزهکاران به منظور دفاع از جامعه، حفظ نظم و امنیت و آزادی‌ها و حقوق فردی است.

‌به این‌ترتیب رأی‌ و نظر ‌متخصصان رشته‌های علوم دیگرکه در بالا از آن‌ ها یادکردیم، در عرصه‌ای حقوق‌جزا و امور جزایی‌ضروری پنداشته شد. جایگاه پرونده شخصیت برای مجرمان در اینجا ریشه‌یابی می‌شود. ‌متخصصان و مشاوران در رشته‌های فوق پس از ارتکاب جرم توسط مجرم، همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی‌مجرم را مورد تحقیق و بررسی قرار می‌دهند و پس از تکمیل پرونده شخصیت آن را تحویل‌محکمه می‌دهند تا راجع به‌مجرم خاص حکم مناسب‌صادر کند. تشکیل پرونده شخصیت و اصل فردی‌کردن مجازات‌ها دو موضوع بسیار مرتبط باهم اند و از نظرعرض وجود در پهنه‌ای حقوق‌جزا نیز توام بوده اند. توامیتی بوجودآمدن این دو موضوع بسیار مهم، در حوزه‌ای حقوق‌جزا، نیز به همین تحولات ذکرشده بر می‌گردد. یعنی با ورود رشته‌های گوناگون علمی(علوم انسانی‌جنایی) در حوزه‌ای حقوق‌جزا دست آوردهای زیادی داشت؛ از جمله این دست آوردها می‌توان به دو دست آورد مهم آن که عبارت از رسمیت یافتن تشکیل پرونده شخصیت و اصل فردی‌کردن مجازات مجرمان می‌باشند، اشاره نمود. پیوند تشکیل پرونده شخصیت و اصل فردی‌کردن مجازات‌ها، بیشتر هنگامی آشکار می‌گردد که، از یک جهت وابستگی فردی کردن مجازات‌ها با پرونده شخصیت مورد بررسی قرار بگیرد؛ از طرف دیگر هرگاه اعمال مجازات فردی نشود، تشکیل پرونده شخصیت معنی واقعی‌خود را از دست می‌دهد. اگرچه ممکن است تشکیل پرونده شخصیت در اعمال مجازات به منظور تامین عدالت، امر ضروری به نظر بیاید ولی کارایی اصلی خود را نخواهد داشت.

همین‌طور ممکن است بدون تشکیل پرونده شخصیت مجازات‌ها را فردی ساخت ولی نه در حد شایسته. پس تشکیل پرونده شخصیت و اصل فردی‌کردن مجازات‌ها دو موضوع نا گسستنی به نظر می‌رسند. ناگفته نباید گذاشت‌که،‌ گسترش‌مجازات زندانی‌کردن نیز با این دو موضوع رابطه اساسی دارند. فردی‌کردن مجازات‌ها که مبحث اصلی ما را در این اثر تشکیل می‌دهد، از نظر مرحله بندی به دو مرحله‌ای عمده تشخیص و قضاوت و اعمال مجازات قابل تقسیم است. در مرحله ای اولی صلاحیت فردی‌کردن در اختیارقاضی بوده، بگونه که، وی «می‌تواند با بهره گرفتن از اختیارات بین حد اقل و حداکثر‌ مجازات یا کیفیات مخففه و یا تعلیق اجرای‌مجازات، کیفر متناسب با شخصیت بزهکار و عادلانه، تعیین نماید(فردی‌کردن قضایی مجازات‌ها) …» (خزانی، ۱۳۷، ص ۳۴). مرحله دوم در هنگام اعمال مجازات‌ها عمدتاًً در زندان‌ها اعمال می‌گردد، ‌بنابرین‏ «اداره‌ای زندان نیز به نوبه‌ای خود باید مجازات تعیین شده را با توجه به مختصات هر فرد محکوم تحت ‌روش‌های اصلاحی و تربیتی گوناگون اجرا نماید…»( همان، ص ۳۴). ‌به این ترتیب از اینکه موضوع کاری ما را اصل فردی‌کردن مجازات‌ها در حقوق‌جزای افغانستان، تشکیل می‌دهد، ‌بنابرین‏ باید بررسی نمود که این اصل در حقوق‌جزای افغانستان چگونه رعایت شده است…در اینجا به طرح سوال اصلی موضوع که پیرامون اصل فردی‌کردن در ‌حقوق‌جزای افغانستان ارائه شده است، بپردازیم.

بیان مسئله تحقیق