معلمان و رفتار آن‌ ها به عنوان یکی از عوامل بافتی و اجتماعی مهمی تلقی می‌شود که بر رفتار، نگرش و پیشرفت و بهزیستی دانش‌آموزان اثر بسزایی دارد در ارتباط با رفتار معلمان بحث حمایت از استقلال یا کنترل معلم عامل مهمی است. برخی از معلمان برای شکل دادن رفتار و افکار مطلوب در دانش‌آموزان از مشوق‌های بیرونی استفاده می‌کنند. بعضی معلمان به علائق دانش‌آموزان احترام می‌گذارند. اجازه مشارکت در فعالیت‌های آموزشی و تصمیم‌گیری را به او می‌دهند و رابطه گرم و صمیمی و عاری از تهدید بادانش‌آموزان دارد. نشانه های رفتار معلم حامی را می‌توان در رفتارهایی مانند گوش دادن معلم به دانش‌آموز مشاهده نمود. توانایی معلم در تأیید رفتارهای مستقلانه دانش‌آموزان در بسیاری از نظریه ها به عنوان شاخص آموزش خوب و موفق در نظر گرفته‌شده است (ملتفت و همکاران،۱۳۹۱: ۳-۲).

۴-۲ نقش معلم

معلم بنا به نگرش خود نسبت به ماهیت روابط فرد و جامعه و جایگاهی که برای نقش فرد در تربیت خود و دیگران قائل است، موضع تربیتی اتخاذ می‌کند؛ ‌بنابرین‏ ضروری است که از طریق برنامه های آموزشی تربیت‌معلم، معلمان را با این بخش از مبانی اجتماعی تعلیم و تربیت آشنا ساخت. اگر در دانش‌آموزی مشکلی اخلاقی و یا عاطفی دید، به علت‌یابی آن می‌پردازد. سعی می‌کند با آگاه ساختن فرد به مشکلاتش، از تدبر و تلاش خود فرد در حل مشکل کمک بگیرد؛ البته صرفاً ‌به این اکتفا نمی‌کند، بلکه می‌کوشد محیط اجتماعی مساعدتری نیز برای دانش‌آموز فراهم آورد، چون می‌داند که اگر محیط او سالم نباشد تنها اراده فردی کارساز نیست (ملکی،۱۳۸۸: ۳۱).

چنین معلمی در امر تدریس نیز ‌به این نکات توجه دارد: اول اینکه فضای کلی کلاس باید یک فضای برانگیزاننده و ‌تحریک کننده‌ دانش‌آموزان به فعالیت و تلاش و تفکر باشد. نظر به اینکه فضای محیطی در عملکرد فرد اثر می‌گذارد، وجود چنین فضایی در کلاس زمینه را برای تلاش یادگیری تک‌تک افراد آماده می‌کند. دوم اینکه معلم سعی می‌کند در فهم و درک مسائل درسی اراده و توانایی‌های فردی را نیز به خدمت بگیرد؛ ‌به این معنی که مطالب آموزشی را حاضر و آماده در اختیار یادگیرنده‌ها قرار نمی‌دهد، بلکه آنان را در برابر مسائل معماها و سؤالات گوناگون قرار می‌دهد و با ایجاد فرصت‌های یادگیری لازم، یادگیرنده را به یافتن پاسخ‌های لازم هدایت می‌کند (ملکی،۱۳۸۸: ۳۱).

از مؤلفه‌های اساسی مرتبط با نقش معلم، تأثیر ویژگی‌های شخصیتی-اخلاقی اوست. از ویژگی‌های شخصیتی-اخلاقی معلم می‌توان به برونگرایی، صمیمی بودن، جرئت و جسارت، مسئولیت‌پذیری، انتقادپذیری، انعطاف‌پذیری، انصاف، عدالت و پرهیز از تبعیض در بین دانش‌آموزان، نشاط و سرزندگی است. باوجوداینکه پژوهشگران مختلفی بر تأثیر این عامل اذعان نموده و حتی بر این باورند که دانش‌آموزان هنگام ارزیابی فرآیندها و فعالیت‌های آموزشی، به‌جای قضاوت درباره‌ ویژگی‌های درس و توانایی‌های تدریس معلم، برداشت‌های کلی خود از استاد که عمدتاًً تحت تأثیر ویژگی‌های شخصیتی-اخلاقی او هست، بیان می‌کنند؛ اما در ارزشیابی کیفیت تدریس کمتر موردتوجه قرارگرفته است. بی‌توجهی ‌به این عامل را شاید همان گونه که دانیکی و همکاران (۲۰۰۴) اظهار ‌داشته‌اند، ناشی از دشواری سنجش ویژگی‌های شخصیتی تلقی کرد (معروفی و همکاران،۱۳۸۹: ۱۰۶).

۵-۲ وظایف و مسئولیت‌های معلم

وظایف و مسئولیت‌های معلمان بسیارند. بااین‌وجود می‌توان آن‌ ها را به چهار دسته کلی تقسیم کرد (قورچیان،۱۳۷۹).

۱٫ وظایف و مسئولیت‌های معلم نسبت به دانش‌آموز که شامل این موارد هست: به دانش‌آموزان علاقه‌مند باشد، احساسات آن‌ ها را بپذیرد و در صورت لزوم به آن پاسخ گوید، به دانش‌آموزان فرصت اظهارنظر بدهد، در هنگام ارزشیابی از اعمال‌نظر شخصی بپرهیزد، از در ک و فهم مطالب توسط دانش‌آموزان از طریق ارزشیابی شفاهی، ارائه تکلیف، خلاصه کردن درس و جویا شدن نظر آنان اطمینان حاصل کند.

۲٫ وظایف و مسئولیت‌های معلم نسبت به مدرسه که شامل این موارد هست: از قوانین و مقررات منطقی پیروی کند، از وقت و امکانات آموزشی به طور منطقی استفاده کند، در حل مشکلات مدرسه بکوشد، بابیان قواعد و مقررات موردنیاز به رعایت اعتدال و نظم کمک کند.

۳٫ وظایف و مسئولیت‌های معلم نسبت به همکار آنکه شامل این موارد می‌شود: دارای روحیه همکاری علمی باشد، موجبات رشد حرفه‌ای همکاران را فراهم آورد، روحیه همدلی و هم‌فکری داشته باشد، به‌جای رقابت بر رفاقت تأکید کند، به همکاران احترام بگذاردُ.

۶-۲ خصوصیات ذاتی معلم

افراد خصوصیات ذاتی و رفتارهای اکتسابی متفاوتی دارند. هرگز نمی‌توان دو فرد کاملاً همانند یافت. خصوصیات فردی مدرسان و دانشجویان و نبود نتایج قابل پیش‌بینی و مطلق در فرایند آموزش، آموزش را به فرآیندی دشوار، پیچیده و درعین‌حال جالب مبدل می‌کند. مدرسان نیز خصوصیات ذاتی و الگوهای رفتاری خاص خود رادارند که بر عملکرد آن‌ ها و عملکرد شاگردانشان تأثیر می‌گذارد. خصوصیات فردی هر کس نحوه تلقی و برداشت دیگران از او را تعیین می‌کند. ویژگی‌های جسمانی افراد قابل‌رؤیت است؛ بااین‌حال بین قد، وزن، رنگ پوست و یا جنسیت مدرس و اثربخشی تدریس او رابطه اندکی وجود دارد. ویژگی‌های روان‌شناختی و احساسی به طور مستقیم بر اثربخشی تدریس تأثیر می‌گذارند، ولی متغیرهای بسیار زیادی در این زمینه وجود دارند که حتی تفاوت‌های بسیار اندک در اثربخشی را هم نشان می‌دهند (میری،۱۳۸۶: ۱۱).

الف) نگرش یا طرز فکر: هر مدرسی درباره افراد، اشیاء و رویدادها احساسات و عقاید خاصی دارد. رفتار یا اشارات فرد معمولاً بر نگرش مثبت یا منفی او دلالت دارد. نگرش‌هایی که معمولاً در رفتار انسان تجلی می‌کند از تجارب زندگی و تعامل با دیگران نشأت می‌گیرد. وقتی فرد به سن بلوغ می‌رسد ایجاد تغییر در نگرش او بسیار دشوار است. افراد واجد نگرش‌های مثبت، در مقایسه با دارندگان نگرش‌های منفی معمولاً مدرسان کارآمدتری هستند. مثال بارز نوع نگرش یا طرز فکر یک مدرس که در اثربخشی او اثر می‌گذارد احساس مدرس نسبت به دانشجویان و فرایند یادگیری است (میری،۱۳۸۶: ۱۱).