در رابطه با این موضوع بحث حسن نیت در عمل اضطراری پیش می‌آید که در ذیل مختصرا بدان می پردازیم .

طبق تعریفی که در ابتدا از اضطرار بیان شد و همین طور مباحث مفصلی که حقوق ‌دانان و فقیهان درباره ی تاثیر آن به اراده فرد در انجام عمل حقوقی بیان کرده‌اند، در انجام عمل حقوقی یا مادی اضطراری شرایط لازم برای تحقق حسن نیت و یا سوء نیت وجود دارد و اضطرار در قلمرو این بحث قرار می‌گیرد و چون فرد مضطر نسبت به ضرر زدن به دیگری رضایت خاطر ندارد و از عملی که در این شرایط خاص انجام می‌دهد خشنود نیست، پس عمل او فاقد عنصر سوء نیت است، و چون می‌خواهد مصالح کوچک تر را فدای مصالح بزرگ تر کند، پس دارای حسن نیت است. ‌بنابرین‏، آثار مترتب بر اضطرار در مسولیت مدنی همان آثار حسن نیت در این حوزه خواهد بود. از جهتی می توان گفت حسن نیت شرط پیدایش اضطرار است چون فرد مضطر نسبت به آثار عمل خویش از رضایت طبیعی برخوردار نیست، در نتیجه، می توان او را فردی با حسن نیت پنداشت، زیرا بدیهی است که از یک سوء فرد مضطر را نمی توان واجد سوءنیت دانست، و از سوی دیگر، بین حسن نیت و سوء نیت نیز تقابلی وجود دارد. در نتیجه، چون عمل او ارادی است، ضرورتا باید با حسن نیت شناخته شود^[۸۹]

گفتار دوم- اضرار به خود برای دفع ضرر از غیر

این نوع از اضطرار، مربوط به حالتی است که شخص برای پیش گیری از ورود ضرر به دیگری، به زیان خود اقدام می‌کند. یعنی به خود زیان می زند تا از زیان اشد برای دیگری جلو گیری کند.

مثلا برای نجات جان یا مال کسی که در شعله های آتش محاصره شده است. وارد عمل می شود و با بهره گرفتن از وسایلی که متعلق به خودش است. آتش را فرو می نشاند و وسایل خود او نیز آسیب می بیند و یا حتی خود او نیز مصدوم می شود. همچنین، مانند کسی که برای دفع هجوم گله گرگها به دام وطیور شخص دیگر، اسلحه و سایر ابزار ادوات خود را به کار می‌گیرد و با بهره گرفتن از آن ها، خطر را دفع می‌کند و یا مانند کسی که در سفر، با شخص آسیب دیده ای مواجه می شود و برای نجات او، مجبور می شود که خسارت و هزینه هایی را تحمل کند از جمله این که با اتومبیل خود شخص مصدوم را به بیمارستان منتقل کند در این صورت اولا بنزین بیشتری مصرف می‌کند ثانیاً و از همه مهم تر به سمیناری که دعوت شده بود نمی رسد و فرصت شغل مهمی را از دست می‌دهد. در مجموعه حالات یاد شده و حالات مشابه بی شمار دیگر، حکم زیان های حاصله چیست؟^[۹۰]

در اینجا محققا خساراتی رخ داده‌اند و باید جبران شوند. آیا شخصی که اقدام اضطراری ‌کرده‌است،می‌تواند برای جبران خسارات و هزینه ها، به شخص منتفع مراجعه کند؟ در این صورت، آیا شخص منتفع، موظف به جبران است؟ و یا ممکن است بگوید ((می خواستی کمک نکنی)) و قضیه قاعده اقدام و …

برای پاسخ به سوالات فوق، باید قائل به تفصیل شد، زیرا عوامل و فروض مختلفی وجود دارند که در تعیین مسئولیت مدنی اشخاص مؤثر هستند. در این رابطه حالات زیر قابل تصور است :

الف- اقدام اضطراری مسبوق به درخواست و تقاضا بوده باشد.

ب- اقدام اضطراری بدون درخواست و تقاضا بوده باشد.

براین اساس به عقیده ی برخی از فقها، با این فرض که اقدام کننده خود در ایجاد وضعیت اضطراری دخالتی نداشته باشد، به نظر بعضی از فقیهان، اگر اقدام شخص به درخواست غیر باشد، باید درخواست کننده را ضامن دانست ولی اگر مالک خود داوطلبانه اقدام ‌به این کار کند و یا پیشنهاد آن را بدهد، حق درخواست جبران خسارت را ندارد.^۲

در اینجا در پاسخ ‌به این نظر باید بگوییم که اگر فرد مضطر نتواند و یا برای او مقدور نباشد که اجازه دریافت کند و شخص نیازمند به اقدام اضطراری در واقع و باطنا نیاز به کمک داشته باشد پس آن وقت اگر مضطر عمل اضطراری بجا بیاورد و خساراتی را به وجود آورد، نمی تواند به منتفع مراجعه کند؟ مگر در بحث اداره فضولی مال غیر ملاحظه و بحث نشد که اگر کسب اجازه برای اداره اموال مالک مسیر نبود، مالک باز هم بایستی از عهده مخارج مدیر فضول برآید؟

پس به نظر می‌رسد زمانی که شخص مضطرحتی اگر درخواستی برای کمک نداشته باشد و بداند، و درک کند که بایستی در آن زمان و در آن حالت اضطراری اقدام ضروری را به جا بیاورد، پس منتفع مسئول خسارات وارده خواهد بود. علاوه بر این در بحث از قاعده احسان ملاحظه شد که شخص مضطر اگر دریابد و بفهمد که در اثر ثوابی که می‌کند به شدت کباب می شود آیا چنین ثوابی را مرتکب می شود و یا عطای آن را به لقایش می بخشد؟ مسلماً در این مورد از اضطرار، قاعده احسان از بین خواهد رفت و چه بسا بخاطر و به دلیل اینکه چه کسی باید جبران خسارت بکند احسان و الطاف افراد نسبت به یکدیگر از بین برود و کسی که در حالت اضطراری قرار گرفته باشد هیچ فردی از جامعه با از بین بردن مال و دارایی خود در صدد کمک برای دفع ضرر از او نخواهد بود و این, جامعه را به ورطه سراشیبی سقوط اخلاق و انسانیت خواهد کشاند. علاوه بر همه این ها فردیکه برای نجات جان و یا مال یا هر چیز با ارزش شخصی بخشی از مال خود را از بین می‌برد تا بدو خسارت هنگفتی وارد نشود این خساراتی که مضطر دیده است مسلماً بالتسبیب به دلیل جلوگیری از زیان شخص بوده است یعنی اگر با درخواست طرف باشد که به طریق اولی، اما حتی اگر به درخواست وی هم نباشد(چنانچه دادن اذن میسر و مقدور باشد یا نباشد) در واقع مضطر با القاء وجدان خویش عمل اضطراری را صورت داده است یعنی درخواست از طرف وجدان خویش بوده است و هیچ انسان آگاه و معقولی حتی اگر حواسش هم نبوده باشد که بخواهد درخواست از شخص مضطر برای کمک برای خود بکند، وقتی کمک شخص مضطر به خود را ببیند هرگز بدو نمی گوید «متشکرم، خودم خطر را دفع می کنم» بلکه او را تشویق و سپاسگزاری خواهد کرد. لذا شخص مضطر باطنا و ضمنا، با درخواست، فعل اضطراری را انجام داده است پس در هر دو صورت انجام فعل و وقوع خسارت با درخواست بوده است و منتفع باید جبران خسارت نماید. البته دراینجا باید توجه داشت که قصد باطنی و ابراز نشده منتفع منشاء اثر است, چرا که اولا به نظر می‌رسد شبه عقدی در اثنای کمک مضطر به او بین آنان منعقد شده باشد و همینطور سکوت منتفع در برابر عمل مضطر نشان از رضایت و حمایت از عمل اوست چرا که هیچ کس, به خصوص در امور مالی و اقتصادی, علاوه بر عدم سکوت جر و بحث نیز خواهد کرد, لذا به نظر می‌رسد در اینجا درخواست باطنی برای کمک به منتفع از جانب وی وجود داشته باشد. و همینطور چنانچه گفته شد، با طرح این سوال که سبب از بین رفتن اموال مضطر چه کسی است؟ می توان از باب تسبیب نیز پی به ضمان منتفع برد. درست است که منتفع قصد اینکه سبب شود تا اموال مضطر از بین برود را نداشته اما چنانچه گفته شد با درخواست وی در واقع این قصد را داشته و حتی بدون درخواست هم با توجه به عدم منع و حتی تشویش او این قصد را احراز و ابراز می کند پس سبب از بین رفتن و خسارت به اموال مضطر شخص منتفع خواهد بود و ضمان هم بر ذمه او مستقر می شود.

همینطور در همین فرض وجود درخواست، برخی معتقدند که در این باره تنها اتلاف و اذن دخالت ندارد بلکه باید استیفا و این که چه کسی از این اقدام سود می‌برد را نیز مورد توجه قراردهند. ^[۹۱]۱