بر طبق رویکرد اصل موضوعی، مجموعه ­ای از خواص به شکل قضایا بیان می­ شود. سپس این قضایا به منظور یافتن فرمول مناسب برای مقایسه به کار می­روند. از طرف دیگر نظریات اقتصادی نشان داده است که یکسری روابط تابعی میان متغیرهای مختلف اقتصادی وجود دارد. ‌بنابرین‏ شاخص ­ها می­باید درقالب چنان چارچوب هایی محاسبه و در نظر گرفته شوند. این ایده منجر به رویکرد تابعی در طراحی شاخص ­ها گردید. رویکرد تابعی وجود روابط درونی را برای تعریف شاخص­ های مختلف به منظور محاسبه تغییرات در ستاده ­ها و بهره ­وری مدنظر قرار می­دهد. دی ورث از بنیان­گذاران رویکرد تابعی ‌می‌باشد، وی ضمن تبیین خواص نظری اقتصادی بسیاری از شاخص­ های رایج، ایده شاخص­ های دقیق^[۲۰] و عالی^[۲۱] را برای توصیف خواص نظری انواع شاخص ­ها معرفی نمود.

اما در رویکرد تصادفی ‌به این سوال پاسخ داده می­ شود که عدد شاخص به دست آمده تا چه حدی معنی­دار ‌می‌باشد و یا به عبارت بهتر، درجه اعتبار آن چقدر است. ازآنجا که این رویکرد ‌بیشتر در مورد جامعه­های آماری بسیار بزرگ که همواره مشمول خطاهای نمونه گیری می­باشند، به کار می­رود، در واقع نوعی نگرش آماری به شاخص ­ها محسوب می­ شود که در برگیرنده تحلیل­های ریاضی آماری بسیار پیچیده­ای است [۲].

• • 1. مفهوم شاخص

واژه شاخص^[۲۲] به معنای وسیله تشخیص است و عدد شاخص عددی است که به وسیله آن تغییرات ایجاد شده در یک پدیده را در فاصله دو زمان مختلف(یا دو مکان مختلف) بررسی می­کنیم. ‌بنابرین‏ ‌می‌توان گفت، شاخص عددی است برای اندازه ­گیری و سنجش تغییرات عوامل مختلف در فواصل زمانی یا مکانی. همچنین شاخص را ‌می‌توان نماگری دانست که بیانگر روند عمومی پارمتر مورد نظر در میان گروهی از متغیرهای مورد بررسی است که تغییرات آن در مقایسه با یک سال پایه ( تاریخ مبدأ) در نظر گرفته می­ شود. معیار مقایسه تغییر مقدار عدد شاخص در هر زمان نسبت به سال پایه، عدد مبنا است. عدد مبنا به طور معمول ۱۰۰ در نظر گرفته می­ شود. در این صورت از تقسیم میزان شاخص در هر زمان بر عدد مذبور ‌می‌توان رشد پارامتر مورد نظر را در میان گروه متغیرهای مورد بررسی به دست آورد. البته باید توجه داشت که ارزش عددی شاخص، بار اطلاعاتی چندانی ندارد بلکه روند تغییر شاخص در یک دوره زمانی مشخص، می ­تواند بیانگر عملکرد آن در دوره مذکور باشد.

در واقع شاخص، مفهومی انتزاعی است که معمولا برای اندازه ­گیری تغییر در یک مجموعه متغیرهای مرتبط در طول زمان یا برای مقایسه سطوح کلی(عمومی) این متغیرها در بین کشورها یا نواحی مختلف به کار می­رود. در اکثر رشته­ های علوم، شاخص ­ها مورد استفاده واقع می­شوند، اما در علم اقتصاد جایگاه و اهمیت خاصی دارا هستند. شاخص ­ها ابزار سودمندی در اقتصاد می­باشند، زیرا حرکات یا تغییرات متغیر مورد نظر را به ساده­ترین و راحت­ترین شیوه ممکن بیان ‌می‌کنند. به ‌عنوان مثال، شاخص قیمت مصرف ­کننده ^[۲۳]، که تغییرات قیمت مجموعه ­ای از کالاها و خدمات مصرف را نمایش می­دهد، یکی از پر کاربردترین شاخص­ های اقتصادی در هر کشور محسوب می­ شود. از دیگر شاخص­ های مهم، ‌می‌توان به شاخص­ های مالی (همانند شاخص داوجونز و نیکی) در بازار سهام اشاره نمود.

به بیان دیگر شاخص بازار سهام یک معیار مفید و خلاصه شده­ای از انتظارات جاری ‌در مورد آینده سهام ‌می‌باشد که به ‌عنوان میزان الحراره حساسی، آثار پدیده ­های سیاسی، اقتصادی و غیره را منعکس ساخته و تغییرات ساختاری و بلند مدت در اقتصاد را منعکس می­ نماید. ‌بنابرین‏ اگر شاخص­ های بازار سهام به درستی طراحی شوند، درآن صورت ‌می‌توان از آن ها به ‌عنوان معرف و نماگر پیشرو عملکرد اقتصادی کشور نام برد. امروزه اندازه و روند شاخص­ های قیمت سهام یکی از مهم­ترین عوامل تاثیر­گذار بر تصمیمات سرمایه ­گذاران در بازارهای مالی محسوب می­ شود. با توجه به اینکه سرمایه ­گذاران با علائق و سلایق خاصی اقدام به سرمایه ­گذاری در بورس­های اوراق بهادار می­ نماید، لذا در اکثر بورس­های پیشرفته علاوه بر شاخص­ های کل، شاخص­ های معینی جهت نمایش رفتار بخش خاصی از بازار طراحی و محاسبه می­گردند. در سطح بازارهای مالی محاسبه شاخص موارد استفاده و کاربرد زیادی دارند و در واقع شاخص ­ها، بیان کننده بازده کل بازار یا عناصر مشخصی از بازار در یک دوره معین بوده و ‌می‌توان از شاخص ­ها به عنوان مبنایی در جهت مقایسه عملکرد انواع پرتفوهای تشکیل شده در بازار استفاده نمود.

تعاریف شاخص

اصطلاح شاخص در ادبیات مالی، فوق­العاده زیاد به کار رفته اما ظاهراً به شیوه دقیقی تعریف نشده است. فرهنگ­های لغات معمولا شاخص را به ‌عنوان چیزی که نشان می­دهد، مشخص می­ کند، نمودار یا نماینده است، وصف ‌می‌کنند. ولی پر واضح است که اصطلاح در ادبیات مالی حاکی از معنای گسترده­تری از مقداری است که با تغییرات خود، دگرگونی­های روی داده در طی زمان یا مکان را نشان می­دهد، البته منظور آن دسته از دگرگونی­هایی است که دامنه تغییرات آن ها بگونه­ای است که قابلیت اندازه ­گیری مستقیم به خودی خود یا مشاهده مستقیم را در عمل ندارند [۳]. در زیر تعاریف بعمل آمده از شاخص را جهت آشنایی بیشتر ذکر می­کنیم:

• • شاخص یک نماینده از کمیت­های همگن متعدد است که اندازه و جهت نوسانات را بر اساس یک عدد پایه و در یک زمان معین نشان می­دهد [۴].

• • شاخص را ‌می‌توان به ‌عنوان یک توصیف آماری معرفی کرد که خلاصه­ای از تغییرات نسبی را در گروه های اصلی متغیرها ارائه می­دهد. به بیان دیگر از شاخص برای مقایسه سطح متوسط نمودارها و برای تعیین تغییرات نمود مرکب بر اثر تغییرات هر یک نمودهای ساده تشکیل­دهنده آن (بر حسب زمان ) استفاده می­ شود [۵].

• • شاخص یک معیار آماری برای نمایش تغییرات در یک متغیر یا گروهی از متغیرهای مرتبط ‌می‌باشد که با توجه به زمان، محل جغرافیایی یا سایر ویژگی­ها طراحی می­ شود [۶].

• • شاخص از نظر لغوی به معنی وسیله­ای جهت تشخیص و یا تمیز بین دو پدیده از یکدیگر ‌می‌باشد، اما از نظر آماری، شاخص کمیتی است که به صورت نسبت، برای مقایسه بزرگی اندازه­ های مختلف یک یا چند متغییر به کار می­رود و تغییرات نسبی اندازه صفتی را نسبت به یکی از اندازه­ های همان صفت به نام پایه نشان می­دهد [۳].

• • شاخص عبارت است از وسیله اندازه ­گیری، مقایسه و سنجش پدیده­هایی که دارای ماهیت مشخص و لاقل یک خاصیت مشخص­کننده هستند. این اعداد معمولا تغییرات را در طول زمان اندازه ­گیری می­نمایند و آن ها را به صورت درصد بیان ‌می‌کنند. به طور کلی اگر پدیده ­های مختلف اقتصادی و اجتماعی را با هم مقایسه نمود و تغییرات ایجاد شده را بررسی کرد، باید از شاخص ­ها بهره جست.

• • شاخص کمیتی است که به ‌عنوان نماینده کمیت­های همگن متعدد به کار می­رود و می ­تواند جهت و میزان تغییر کمیت­های مورد نظر را در طول زمان نشان دهد.