۳:رجوع از ایجاب

بدیهی است که ایجاب با بودن شرایط قانونی این اثر را دارد که با قبول ترکیب‌شده و ماهیت حقوقی عقد را ایجاد می‌کند؛ ‌بنابرین‏ پیش از انضمام قبول تعهد و التزامی نمی‌توان نسبت به مفاد ایجاب قائل شد.در اینکه در صورت مدت‌دار بودن ایجاب می‌بایست قبول در طی مدت اعتبار ایجاب صورت پذیرد بین حقوق ‌دانان اختلافی نیست ولی در خصوص اینکه ‌در صورتیکه موجب تعهد نماید که در مدت معینی به طور صریح یا ضمنی ایجاب را نگهداری نماید آیا بازهم ایجاب قابل رجوع است یا خیر بین حقوق ‌دانان اختلاف است. آقای دکتر مهدی شهیدی حتی در چنین فرضی نیز معتقد است که ایجاب قابل رجوع است و معتقدند برای تعهد یک‌طرف نمی‌توان اعتباری شناخت و به استدلال ایشان دین و تعهد ماهیتی است مرتبط و وابسته به دو طرف که تحقق آن در عالم حقوق حداقل نیاز به دو طرف دارد و تا قبل از قبول چنین ماهیتی ایجاد نشده است.^[۵۸]برخی دیگر از اساتید حقوق معتقدند که رجوع از ایجاب پیش از قبول سبب زوال آن می‌گردند مگر اینکه گوینده ایجاب به طور صریح و روشن ملتزم به نگهداری آن شده باشد که در این صورت پیش از سر آمدن مدت اعتبار ایجاب، رجوع از آن ممکن نیست.^[۵۹]

کنوانسیون بیع بین‌المللی کالا در ماده ۱۵ خود ایجاب را ‌در صورتیکهغیرقابل رجوع باشد در حالی قابل انصراف می‌داند که اعلام انصراف و رجوع قبل یا همزمان با ایجاب به اطلاع مخاطب ایجاب برسد.معنی مخالف آن این است که در ایجابی که غیرقابل رجوع باشد ‌در صورتیکه رجوع همزمان یا قبل از ایجاب به اطلاع مخاطب ایجاب نرسد در طی مدت چنین ایجابی غیرقابل رجوع می‌باشد.

در کنوانسیون ۲۰۰۵ و قانون نمونه آنسیترال در خصوص رجوع از ایجاب الکترونیکی حکمی نداریم ‌بنابرین‏ در خصوص اینکه آیا موجب حق رجوع از ایجاب را ‌در صورتیکه دارای مدت باشد دارا است یا خیر موضوع شفاف نیست.

ب:خطا و اشتباه در ارسال داده‌پیامی که حاوی ایجاب باشد

برخی از اشتباهات صرفاً در محیط الکترونیکی قابل‌‌تصور می‌باشد. این اشتباه و خطا ممکن است از طرف فردی باشد که مسئولیت ارسال پیام را دارا است و یا ممکن است مربوط به وسایل و واسطه‌های الکترونیکی باشدهمچنین اشتباه ممکن است در خصوص متن ارسال‌شده یا در رسیدن به مقصد نهایی (سامانه وصول‌کننده) وجود دارد، ممکن است شرط دریافت تأییدیه (Acknowledgement Confirmation)در وصول و متن بین طرفین مقرر شود. در این خصوص، هم قانون نمونه آنسیترال و هم مقررات نمونه تماس اتاق تجارت بین‌الملل (۱۹۸۷) ضوابطی را پیش‌بینیکرده‌اند. اجمالاً اینکه وصول و متن دریافت شده در صورتی معتبر خواهد بود و موجب التزام ارسال‌کننده خواهد شد که تأییدیه‌های مذبور از سوی مرسل‌الیه برای وی فرستاده شود؛ که ایجاب را برخلاف منظور و مقصود واقعی فروشنده و ‌ایجاب کننده ارسالمی‌دارد. با توجه به اینکه پس از ارسال خصوصاًً در ایجاب غیرقابل رجوع امکان انصراف یا تصحیح آن متعذر است و (الزاماًًمی‌بایست همزمان صورت پذیرد) در انعقاد قراردادها به صورت الکترونیکی مانع ایجاد می‌کند. این موضوع که ارسال‌کننده بتواند ثابت کند ایجاب به‌عمل‌آمده دعوت به ایجاب بوده و یا اساساً اشتباه بوده امر آسانی نیست ‌بنابرین‏ خطاها و اشتباهات رایانه‌ای (و استناد به آن برخلاف واقع) نیز می‌تواند در خصوص اینکه ایجاب صحیحاً واقع‌شده یا خیر که نتیجه آن صحت یا بطلان معامله است فرضی است قابل‌تصور که در قراردادهای عادی و سنتی وجود ندارد.

مبحث سوم: ابهام در مفهوم ارسال و وصول و تشخیص زمان ‌و مکان انعقاد قرارداد

از مسائلی که در قراردادهای الکترونیکی مطرح می‌شود، زمان تحقق ایجاب و قبول است یعنی این‌که اگر ایجاب و قبول توسط رایانه به نشانی (پست الکترونیک، طرف مقابل ارسال شود زمان و مکان ارسال معتبر است یا زمان و مکان وصول آن‌ ها؟ خصوصاًً اگر توجه شود که گاه رایانه مقصد خاموش است یا به دلیل ترافیک زیاد امکان وصل سریع را ندارد پیام‌ها در یک رایانه دیگر) میزبان HOSTیا خادم Server)مدتی باقی می‌ماند و سپس به مقصد ارسال می‌شود. علاوه بر این ممکن است در شرایطی که فعلاً ازلحاظ فنی حاکم است، خریدار یا فروشنده مدتی از وجود پیام‌هایارسال‌شده در صندوق پستی خودآگاه نباشد و تنها هنگامی که به سراغ آن برود، از وجود آن‌ ها مطلع گردد.

چه مبنای حقوقی می‌توان بر ترجیح زمان و مکام وصول بر ارسال یا برعکس آن ارائه داد؟ آنچه در عرف و مقررات تجاری، اعم از داخلی و بین‌المللی وجود دارد، آن است که اگر قبول خریدار توسط وسایلی نظیر تلفن، تلگرام، تلفکس و فاکس ارسال شود لحظه و محل وصول ملاک و معتبر است و هرگاه ((پست)) واسطه ارسال باشد، زمان و مکان ارسال اعتبار دارد.

الف: اهمیت تشخیص زمان و مکان وقوع عقد در قراردادهای الکترونیکی

مهم‌ترین آثار مرتبط بر زمان تشکیل عقدعبارت‌اند از:

• عدم امکان رجوع از ایجاب و قبول و تشخیص مبدأ جریان آثار عقد

از لحظه‌ای که عقد به صورت قانونی منعقد می‌شود طرفین قرارداد حق برهم زدن قرارداد را ندارند و آثاری که در قرارداد در خصوص حقوق و تعهدات طرفین ذکرشدهالزام‌آورمی‌گردند.

• تشخیص قانون حاکم بر قرارداد و روابط طرفین

در بسیاری از قوانین، تعهدات طرفین و اعتبار قرارداد و خصوصاًً رعایت مسائل مربوط به شکل قرارداد تابع قانونی است که در زمان انعقاد قرارداد معتبر و قابل‌اجرا بوده می‌باشد و قوانین و مقررات لاحق در این خصوص نقشی ندارند ‌بنابرین‏ لحظه وقوع عقد در تعیین قانون حاکم بر قرارداد مؤثر است.

• تعیین ابتدای مهلت‌ها و مرور زمان‌ها

زمان وقوع عقد منشأ شروع بسیاری از مهلت‌ها در خصوص خیارات و یا اجرای تعهد است و همچنین منشأ حقوقی است که دارای مرور زمان می‌باشد؛ ‌بنابرین‏ تعیین لحظه وقوع عقد از حیث تعیین زمان‌های فوق نیز حائز اهمیت می‌باشد.

اهلیت طرفین قراردادکه هم می‌تواند از حیث تشخیص زمان وقوع عقد و هم‌مکان وقوع عقد حائز اهمیت باشد.

از حیث زمان وقوع عقد، ‌به این جهت که معلوم شود آیا طرفین قرارداد در زمان انجام معامله دارای اهلیت انجام معامله بودند یا خیر وهمچنین ‌در مورد تجار چه اشخاص حقوقی و چه اشخاص حقیقی از حیث مسائل مربوط به ورشکستگی و همچنین سمت نمایندگان اشخاص حقوقی در زمان انعقاد قرارداد.

اما اهلیتازلحاظ مکان وقوع عقد نیز می‌تواند حائز اهمیت باشد چه اینکه اگرعموماً تشخیص اهلیت متعاملین بسته به تابعیت آن‌هامی‌باشد معذالک ممکن است قوانین کشورها در خصوص اهلیت اتباع خارجی دارای مقرراتی باشند. حکم ماده ۹۶۲ قانون مدنی ایران در خصوص اهلیت اتباع خارجه که در ایران عمل حقوقی انجام می‌دهند ناظر به چنین موردی است؛ که بر این اساس حتی اگر مطابق قانون متبوع شخص خارجیخود دارای اهلیت نباشند یا اهلیت ناقصی داشته باشند اگر مطابق قانون ایران دارای اهلیت باشند واجد اهلیت بشمار می‌آید؛ ‌بنابرین‏ مکان وقوع عقد نیز می‌تواند در اینکه متعاملین دارای اهلیت می‌باشند یا خیر مؤثر باشد. همچنین مکان وقوع عقد نیز می‌تواند دارای آثار ذیل باشدبه‌عنوان‌مثال در قانون مدنی ایران مکان وقوع عقد بر قرارداد دارای آثار ذیل است:

۱)ازآنجاکه قراردادها چه از حیث شرایط شکلی تنظیم قرارداد^[۶۰] و چه از جهت تعهدات ناشی از عقود تابع محل وقوع عقد می‌باشند.^[۶۱]