عامل مهم دیگری که می‌تواند رفتار افراد را تحت تاثیر قرار دهد، میزان درجه ریسک پذیری است،که این مورد از جمله مهمترین عوامل موجود در بازارهای مالی،به ویژه بازار سهام می‌باشد.از لحاظ درجه ریسک ، افراد به دو دسته ریسک‌پذیر و ریسک گریز تقسیم می‌شوند. سرمایه‌گذاران در بازار بورس منطقی عمل کرده و به ازای پذیرفتن میزان مشخصی از ریسک ، بازده مورد انتظارشان را طلب می‌کنند. ولی اگر فردی به هیچ عنوان ریسک را نپذیرد و مایل به کسب بازده ای باشد که در برابر دریافت آن بازده، متحمل هیچ گونه ریسکی نشود ، به طورطبیعی نمی‌تواند به سمت بازار بورس حرکت کند، چرا که افرادی به سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار می پردازند که میزان ریسکی را با توجه به مقدار بازده ، پذیرا باشند.

درنهایت ، اعتماد به نفس می‌تواند بر قصد افراد به سرمایه گذاری در بازار بورس تأثیر گذار باشد . افرادی که از لحاظ میزان اعتماد به نفس درحد پایینی قرار دارند، بیشتر به سرمایه‌گذاری‌هایی رومی آورند که از میزان حتمیت(اطمینان) بیشتری برخوردار باشد (خرید زمین، پس‌انداز کوتاه مدت و… )چرا که هر چه فرد اعتماد به نفس بالاتری داشته باشد، در رابطه با موضوعا ت، با قدرت و اطمینان بیشتری تصمیم گیری می‌کند زیرا به خود و قابلیت‌هایش اعتماد دارد و در نهایت این ذهنیت ، وی را به سمت و سویی می‌کشاند که بتواند از نیروها و پتانسیل های درونی خود در بسترهای مناسب (بازار بورس اوراق بهادار) بهره‌برداری کند. گفتنی است که آیا فردی که از اعتماد به نفس بالایی برخوردار است در بازار بورس موفق می‌شود یا خیر؟ بلکه مفهوم این است که میزان اعتماد به نفس در ابتدای امر می‌تواند مانند محرکی در تشویق به سرمایه گذاری عمل کند.

همان گونه که گفته شد : عوامل روانی ، تأثیرهای قابل توجهی بر حرکات و اعمال انسان‌ها دارند و همین مسائل روانی است که افراد را از درون با یکدیگر متمایز ‌کرده‌است، ولی در پاره ای از اوقات این عوامل نسبت به عوامل بیرونی کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است، در حالی که درک درست فـــرایندهای رفتاری و پیامدهای آن برای برنامه ریزان مالی از اهمیت بسیار زیادی بــرخوردار است و می‌تواند به آن ها در جهت تدوین استراتژی‌ها و تجهیز و تخصیص منابع مالی کمک شایانی کند. بُعد درونی مثال کوه یخی است که در آب فرو رفته و فقط قلّه و نوک آن (عوامل بیرونی) از سطح آب بیرون و قابل مشاهده است و بیشترین بخش این کوه یخ (عوامل درونی‌) در زیر سطح آب پنهان است . حال با توجه به اینکه بورس اوراق بهادار یکی از ارکــان اقتصادی کشور است و رشد و توسعــه این سازمان، توسعه اقتصاد ملی را به همـراه خواهد داشت، می بایستی با شناخت بیشترعوامل روانی، به ذهنیات درونی و در نتیجه رفتارهای بیرونی افراد (سرمایه‌گذاران آتی) به صورتی علمی و حســاب شده پی برد و موجبات تشخیص بهینه دیدگاه ها ، حالات و رفتار سرمایه‌گذاران، و رشد و پیشرفت بورس اوراق بهادار را فراهم آورد.

به امید روزی که مسئولان و سازمان‌های مربوطه و تاثیر گذار بر بازارهای بورس اوراق بهادار کشورمان با در نظر گرفتن ‌ظرافت‌های تمامی عوامل مهم تاثیر گذار بر رفتار خریداران، میزان قدرت این سازمان را افزایش داده، با حمایت های خود موجبات رشد اقتصاد ملی کشورمان را فراهم سازند.

۲-۱۴- روش های اندازه گیری گرایش احساسی

روش های اندازه گیری گرایش های احساسی سرمایه گذاران را می توان به سه دسته تقسیم کرد :اولین گروه از شاخص های اندازه گیری گرایش های احساسی سرمایه گزاران مبتنی بر روش های پیمایشی بوده و به طور مستقیم گرایشات احساسی بازار را اندازه گیری می‌کند. از این گروه می توان به شاخص تمایلات مصرف کنندگان میشیگان (MCSI) اشاره کرد . در نقطه مقابل روش های مستقیم ، روش های غیر مستقیم قرار دارد که برای اندازه گیری گرایش های احساسی سرمایه گذاران از داده های مالی بهره می گیرند. از این گروه نیز می توان به شاخص عدم تعادل در خرید و فروش ، شاخص اطمینان بارن و شاخص گرایش های احساسی بازار سرمایه (EMSI) اشاره کرد. دسته سوم از روش های اندازه گیری مربوط به روش های ترکیبی می‌باشد که معروف ترین آن شاخص ترکیبی ارائه شده توسط باکر و ورگلر (۲۰۰۶)می‌باشد ( Kim & Ha , 2010 , 2).

۲-۱۵- تعاملات اجتماعی

انسان به علت زندگی اجتماعی ، خود را به گروه ها و اجتماعات مختلفی متعلق می‌داند و به عنوان یک عضو ازاین گروه ها عمل می‌کند . در ضمن افراد به عنوان اعضای اجتماع ، درگیر برخی تورشهای اجتماعی می‌شوند . این تورشها از قبیل « احساسات بازار»،« تمایلات توده ای » و اجتناب از « ناهنجاری های شناختی » می‌باشند . این موضوعات در حوزه روان شناسی اجتماعی بحث می شود .

۲-۱۵-۱- احساسات بازار

احساسات بازار عبارت است از فضای رونق یا رکود بازار. به عنوان مثال هنگامی که بازار در حالت رونق است ، سرمایه گذاران مایلند سهام حتی به قیمت بالاتر از ارزش واقعی خریداری کنند . در این حالت سرمایه گذاران گرایش به پذیرش ریسک بیشتری دارند که این حاکی از اعتماد آن ها به بازار و شرایط اقتصادی است . در این حالت انتظار آن ها از بازار ، ادامه روند رونق است و پیش‌بینی می‌کنند قیمت‌ها باز هم افزایش خواهد یافت . در بازارهای سرمایه ، مجموعه ای از اطلاعات ناشی از احساسات اجتماعی در کنار اطلاعات منطقی وجود دارد ، اینکه فرد به چه میزان بتواند ‌بر احساسات اجتماعی خود غلبه کند و به ندای منطق گوش فرا دهد ، مبین میزان موفقیت او در سرمایه گذاری مبتنی بر عقل است .

۲-۱۵-۲- رفتار توده ای

کاهش هزینه سرمایه، حاصل حرکت شرکت به سمت ساختار بهینه سرمایه می‌باشد. منظور از ساختار بهینه سرمایه، ترکیبی از بدهی و حقوق صاحبان سهام است که با آن ترکیب هزینه سرمایه به حداقل می‌رسد. استقراض در ابتدا موجب کاهش هزینه سرمایه می‌شود اما افزایش بدهی در نهایت موجبات افزایش هزینه سرمایه را به دلیل بروز هزینه های ورشکستگی به دنبال خواهد داشت. در ادبیات مالی، ساختار بهینه سرمایه به طور مشخص و ثابت وجود ندارد بلکه باید در جستجوی آن بود. حال سؤال این است که این جستجو باید در چه جهتی انجام شود؟ راهنمای این جهت‌یابی همان هزینه سرمایه محاسبه‌شده است، یعنی با اندازه‌گیری هزینه سرمایه و روند آن می‌توان دریافت که آیا حرکت از ساختار غیر بهینه به سمت ساختار بهینه صورت می‌گیرد یا خیر.

با پذیرش حداکثر نمودن ارزش شرکت به عنوان هدف شرکت، مدیریت باید ساختار سرمایه را به سمت و سویی سوق دهد که این هدف تأمین شود، لذا ساختار بهینه به عنوان ترکیبی از بدهی و حقوق صاحبان سهام تعریف می‌شود که ارزش شرکت را حداکثر نماید. ارزش شرکت عمدتاًً مبتنی بر ارزش فعلی عایدات آتی با بهره گرفتن از نرخ تنزیلی است که این نرخ تنزیل همان هزینه سرمایه است (خداپناه،۱۳۹۲).

۲-۲۰- بازده مورد انتظار

بازده مورد انتظار بازدهی است که با عدم اطمینان همراه است و احتمال دارد برآورده شود و یا این که برآورده نشود. سرمایه‌گذاری به روی اوراق بهادار ریسک دار و بلندمدت می‌تواند باعث برآورده شدن بازدهی مورد انتظار سرمایه‌گذاران شود و در حالی که در کوتاه‌مدت این امر کمتر اتفاق می‌افتد (تهرانی و نوربخش،۱۳۸۲).

آقایان شارپ و لینتز در تحقیقات خود که منجر به ارائه مدل قیمت‌گذاری دارایی و سرمایه شد اثبات کردند که بازده مورد انتظار یک اوراق بهادار منحصربه‌فرد مساوی با بازده یک دارایی بدون ریسک به‌علاوه‌ ریسک نسبی اوراق بهادار (بتا) ضرب در اختلاف بازده سبد بازار منهای بازده دارایی بدون ریسک است که با بهره گرفتن از معادله زیر محاسبه می‌شود. (محمدی،۱۳۸۵)

(۲-۱)

: نرخ بازده مورد انتظار از ورقه بهادار

: نرخ بازده بدون ریسک

: نرخ بازده مورد انتظار از سبد بازار

: ریسک سیستماتیک

۲-۲۱- مدل‌های تعیین بازدهی مورد انتظار اوراق بهادار

۲-۲۱-۱- مدل‌های تک عاملی

۲-۲۱-۱-۱- مدل مارکویتز (۱۹۵۲)

در سال ۱۹۵۰ هری مارکویتز مدل اساسی سبدها را ارائه کرد که مبنایی برای تئوری مدرن سبد گردید. قبل از مارکویتز سرمایه‌گذاران با مفاهیم ریسک و بازده آشنا بودند ولی معمولاً نمی‌توانستند آن را اندازه‌گیری کنند. مارکویتز اولین کسی بود که مفهوم سبد و ایجاد تنوع را به صورت روش رسمی بیان کرد. وی با ارائه روش اندازه‌گیری ریسک سبد به محاسبه ریسک و بازده مورد انتظار آن پرداخت. مدل او بر مبنای بازده مورد انتظار سبد با در نظر گرفتن سطح معقولی از ریسک است. مفروضات اساسی مارکویتز مبنای مدل او را شکل می‌دهد که عبارتنداز:

۱٫ سرمایه‌گذاران بازده را مطلوب دانسته و از ریسک متنفر هستند.

۲٫ سرمایه‌گذاران در تصمیم‌گیری منطقی عمل می‌کنند.

۳٫ سرمایه‌گذاران تصمیم‌گیری‌هایی اتخاذ می‌کنند که باعث حداکثر کردن بازده مطلوب آن‌ ها می‌شود.

با وجود این فرضیات، ریسک با واریانس (انحراف معیار) بازده سبد اندازه‌گیری می‌شود. از مزایای عمده این مدل، این است که بازدهی مورد انتظار اوراق بهادار، با کوواریانس سایر اوراق بهادار مرتبط است که نشان می‌دهد چگونه اوراق بهادار به سبد سرمایه‌گذار اضافه‌شده‌اند.

۲-۲۱-۱-۲- تئوری بازار سرمایه

تئوری بازار سرمایه به دنبال توضیح و بیان هزینه‌یابی دارایی‌های سرمایه‌ای در بازار است. همچنین ارائه مدلی است که بتواند دارایی‌های ریسک دار را قیمت‌گذاری کند. تئوری سبد، نحوه عمل سرمایه‌گذاری در انتخاب یک سبد بهینه از اوراق بهادار را توضیح می‌دهد. در حالی که تئوری بازار سرمایه نحوه قیمت‌گذاری دارایی‌ها در یک بازار که سرمایه‌گذاران از مدل سبد مارکویتز استفاده می‌کنند را توضیح می‌دهد. این بدان معنی است که تئوری بازار سرمایه ‌بر مبنای مفهوم متنوع سازی کارآی سبد بنا نهاده شده است (تهرانی و نوربخش، ۱۳۸۲).

• مفروضات تئوری بازار سرمایه

مفروضاتی برای تئوری بازار سرمایه مطرح می‌شود:

۱٫ تمامی سرمایه‌گذاران در خصوص نرخ بازده آتی از توزیع احتمال یکسانی برخوردارند و دارای انتظارات یکسان یا همگنی هستند.

۲٫ تمامی سرمایه‌گذاران دارای افق زمانی یکسان یک دوره‌ای هستند.

۳٫ تمامی سرمایه‌گذاران می‌توانند با نرخ بازده بدون ریسک وام گرفته و یا قرض بدهند.

۴٫ هیچ سرمایه‌گذاری به‌تنهایی نمی‌تواند با توجه به تصمیمات خرید و فروش خودش بر قیمت سهام تأثیر بگذارد.

عامل مهم در پیشرفت و بهبود تئوری بازار سرمایه، ارائه دارایی بدون ریسک در تجزیه‌و تحلیل است که سرمایه‌گذاران می‌توانند دارایی بدون ریسک مانند اوراق بهادار خزانه کوتاه‌مدت را خریداری نمایند. این تئوری را عموماً به ویلیام شارپ، نسبت می‌دهند که برای آن جایزه نوبل دریافت ‌کرده‌است؛ اما لینتنر و موسین نیز به طور مستقل آن را به دست آورده‌اند.

۲-۲۱-۱-۳- مدل بازار

عوامل زیادی در بازده و ریسک اوراق بهادار تاثیرگذار هستند. در یک تقسیم‌بندی کلی پرفسور ویلیام شارپ بر مبنای مدل مارکویتز اعلام می‌دارد که کلیه عوامل به دو گروه اصلی زیر طبقه‌بندی می‌شوند:

۱٫ عواملی که مربوط به خود شرکت است و تنها بر همان شرکت اثر می‌گذارد، مثل ریسک مدیریت.

۲٫ عواملی که مربوط به بازار است و تقریباً به طور نسبی بر تمام شرکت‌ها اثر می‌گذارد، مانند ریسک نرخ بهره.

به عوامل بازار، ریسک سیستماتیک و به عوامل خاص شرکتی ریسک غیر سیستماتیک یا خاص گفته می‌شود. معمولاً برای نرخ بازده هر اوراق بهاداری می‌توان معادله زیر را نوشت:

(۲-۲)

که در این فرمول:

: نرخ بازده دارایی i در دوره t

: نرخ بازده کلیه اوراق بهادار موجود در بازار در دوره t

: اخلال تصادفی در فرایند در دوره t

در این معادله که به عنوان مدل بازار شناخته شده است، فرض بر این است که تغییرات حاصله در بازده اوراق بهادار به طور عمده ناشی از عوامل بازار است. به بیانی دیگر، در این مدل فرض بر این است که کوواریانس بازدهی بین اوراق بهادار کلاً به خاطر وجود عاملی مشترک است که شاخص نامیده می‌شود. در این مدل از نرخ بازده مجموعه سهم بازار به عنوان شاخص استفاده می‌شود. شاخص بازار اثر مشترکی روی تمام اوراق بهادار می‌گذارد.

۲-۲۱-۲- مدل‌های چندعاملی

رفتار شهروندی سازمانی به ‌عنوان یک منبع اجتماعی که از طریق تبادل رفتار که پاداش های اجتماعی دریافت می‌کنند، مورد ملاحظه قرار می‌گیرد . ‌بنابرین‏ وقتی کارکنان احساس می‌کنند، گویا چیزی ز سازمان دریافت می‌کنند، رفتار شهروندی آن ها بیشتر خواهد شد(آنگ و همکاران^[۷۸] ، ۲۰۰۳: ۵۶۴). رفتارهای شهروندی بیانگر فعالیت های کاری مرتبط، داوطلبانه و اختیاری است و به طوری غیر مسقیم و ضمنی از طریق توصیف رسمی شغل و سیستم‌های پاداش سازماندهی شده و در نهایت کارایی و اثر بخشی وظایف سازمان را ارتقا می‌دهد ( علی محمد، ۲۰۰۴: ۱۳۸). با این تعاریف ، از انسان به عنوان شهروند سازمانی انتظار می رود بیش از الزامات نقش خود و فراتر از وظایف رسمی، در خدمت اهداف سازمان فعالیت کند . به عبارت دیگر ساختار رفتار شهروندی سازمانی به دنبال شناسایی، اداره و ارزیابی رفتارهای فرانقش کارکنانی است که در سازمان فعالیت می‌کنند و در اثر این رفتارهای انان اثر بخشی سازمانی بهبود می‌یابد . ( بینستوک و همکاران ، ۲۰۰۳: ۳۶۱)

انواع رفتار شهروندی سازمانی

گراهام^[۷۹] ۰۱۹۹۱) معتقد است که رفتارهای شهروندی در سازمان سه نوع اند :

• • اطاعات سازمانی : این واژه توصیف کننده رفتارهایی است که ضرورت و مطلوبیتشان شناسایی و در ساختار معقولی از نظم و مقررات پذیرفته شده اند . شاخص‌های اطاعت سازمانی رفتارهایی نظیر احترام به قوانین سازمانی، انجام وظایف به طور کامل و انجام دادن مسئولیت‌ها با توجه به منابع سازمانی است .

• • وفاداری سازمانی : این وفاداری به سازمان از وفاداری به خود، سایر افراد و واحدها و بخش‌های سازمانی متفاوت است و بیان کننده میزان فداکاری کارکنان در راه منافع سازمانی و حمایت و دفاع از سازمان است .

• مشارکت سازمانی : این واژه با درگیر بودن در اداره سازمان ظهور می‌یابد که از ان جمله می توان به حضور در جلسات، به اشتراک گذاشتن عقاید خود با دیگران و آگاهی به مسائل جاری سازمان، اشاره کرد .

گراهام با انجام این دسته بندی از رفتار شهروندی، معتقد است که این رفتارها مستقیما تحت تاثیر حقوقی قرار دارد که از طرف سازمان به فرد داده می شود .در این چارچوب حقوق شهروندی سازمانی شامل عدالت استخدامی، ارزیابی و رسیدگی به شکایات کارکنان است . بر این اساس وقتی که کارکنان می بینند که دارای حقوق شهروندی سازمانی هستند به احتمال بسیار زیاد از خود، رفتارشهروندی ( از نوع اطاعت ) نشان می‌دهند . در لعد دیگر حقوقی یعنی تاثیر حقوق اجتماعی سازمان – که در برگیرنده رفتارهای منصفانه با کارکنان نظیر افزایش حقوق و مزایا و موقعیتهای اجتماعی است – بر رفتار کارکنان نیز قضیه به همین صورت است . کارکنان وقتی می بینند که دارای حقوق اجتماعی سازمانی هسستند به سازمان وفادار خواهند بود و رفتار شهروندی ( از نوع وفاداری) از خود بروز می‌دهند و سرانجام وقتی که کارکنان می بینند به حقوق سیاسی آن ها در سازمان احترام گذاشته می شود و به آن ها حق مشارکت و تصمیم گیری در حوزه های سیاست گذاری سازمان داده می شود، باز هم رفتار شهروندی ( از نوع مشارکت ) از خود نشان می‌دهند ( بینستوک و همکاران ، ۲۰۰۳: ۳۶۱). نت میر^[۸۰] ( ۱۹۹۷) نیز رفتار شهروندی سازمانی را در قالب چهار دسته تقسیم بندی می کند : ۱– جوانمردی ، ۲– آداب اجتماعی،۳- وجدان کاری،۴- نوع دوستی ( کاسترووهمکاران،۲۰۰۴ :۲۹-۳۰). فارح و همکارانش (۱۹۹۷) مؤلفه‌ های رفتار شهروند سازمانی را با توجه به شرایط فرهنگی کشور چین در قالب موارد ذیل مورد بررسی قرار دادند : ۱-اداب اجتماعی، ۲-نوع دوستی، ۳ – وجدان کاری، ۴ – هماهنگی متقابل شخصی، ۵– محافظت ازمنابع سازمانی(مارکوزی و زین،۲۰۰۴ : ۲۸-۲۹).پادساکوف(۲۰۰۰) میلادی دسته بندی مفصلی از چنین رفتارهایی انجام داده است که رفتارهای شهروندی سازمانی را در قالب هفت دسته تقسیم می کند . ۱– رفتارهای امدادی، ۲– جوانمردی، ۳– ابتکار فردی، ۴– آداب اجتماعی، ۵– تعهد سازمانی، ۶– خود رضایت مندی، ۷– توسعه شخصی(کاسترو و همکاران، ۲۰۰۴: ۲۹) . بورمن و موتوویدلو^[۸۱] (۲۰۰۱) معتقد است که عملکرد شهروندی شامل فعالیت هایی است که کمک به دیگران در انجام کارشان، حمایت سازمان و داوطلب شدن در انجام کارهای جانبی یا مسئولیت پذیری را شامل می شود . بورمن و موتوویدلو، به طور خاص برای تبیین عملکرد شهروندی سازمانی مدلی پنج بعدی ارائه می نمایند که این ابعاد عبارتند از :

۱ – پشتکار توام با شور و شوق و تلاش فوق العاده که برای تکمیل فعالیت‌های کاری موفقیت آمیز ضروری است .

۲ – داوطلب شدن برای انجام فعالیت های کاری که به صورت رسمی بخشی از وظیفه کاری افراد نیست

۳ – مساعدت و همکاری با دیگران

۴ – پیروی از مقررات ورویه های سازمانی

۵ – پشتیبانی، حمایت و دفاع از اهداف سازمانی ( بورمن و همکاران، ۲۰۰۱: ۵۲)

لیویا مارکوزی (۲۰۰۴) رفتار شهروندی سازمانی را به دو نوع تقسیم می‌کند :

۱ – یاری و کمک مثبت و فعال

۹٫ در هر سؤال یک هدف آموزشی سنجیده شود (فتوحی و همکاران،۱۳۸۹: ۹۵-۹۴).

۴-۱۴-۲) آزمون‌های چندگزینه‌ای^[۶۹]

آزمون‌های چندگزینه‌ای متداول‌ترین آزمون عینی مورداستفاده در روانشناسی و آموزش‌وپرورش بوده است. این نوع آزمون هم ازلحاظ یکنواختی سؤال‌ها، هم ازلحاظ حساسیت کم در مقابل حدس زدن کورکورانه و هم ازلحاظ سهولت تصحیح پاسخنامه‌ها بهترین نوع آزمون‌های عینی است. آزمون‌های چندگزینه‌ای شامل تعدادی سؤال است که هر یک از آن‌ ها از یک قسمت اصلی و تعدادی گزینه (پاسخ) تشکیل می‌شود و آزمون‌شونده از میان گزینه‌های پیشنهادی گزینه صحیح را انتخاب می‌کند (سیف،۱۳۸۹: ۲۱۰).

۱-۴-۱۴-۲) محاسن و معایب آزمون‌های چندگزینه‌ای

برای آزمون‌های چندگزینه‌ای معمولاً محاسن زیر در نظر گرفته می‌شود:

الف) نسبت به سایر آزمون‌های عینی دیگر انعطاف‌پذیرترند؛

ب) با این آزمون می‌توان در یک‌زمان محدود، تعداد زیادی از هدف‌های آموزشی را اندازه‌گیری کرد؛

ج) نسبت به صحیح-غلط کمتر امکان حدس زدن کورکورانه وجود دارد؛

د) با عینیت کامل قابل تصحیح هستند؛

ه) اگر گزینه‌های انحرافی این آزمون‌ها با توجه به اشتباهات و کج‌فهمی فراگیر تهیه شوند، منبع بسیار مناسبی برای تشخیص مشکلات فراگیران خواهند بود.

باوجوداین محاسن، معایب زیر برای آزمون‌های چندگزینه‌ای در نظر گرفته‌شده است:

الف) ساختن این آزمون‌ها بسیار دشوار است؛

ب) اطلاعات جزئی و کم‌اهمیت فقط سنجش می‌شود؛

ج) برای پیدا کردن گزینه درست نسبت به آزمون‌های صحیح-غلط، مستلزم صرف وقت زیادتری است؛

د) اگر نمره منفی به پاسخ‌های غلط داده شود دانش‌آموزانی که خطر می‌کنند نسبت به فراگیران دیگر نمره بهتری می‌گیرند (فتوحی و همکاران،۱۳۸۹: ۹۷-۹۶).

۱۵-۲ روش‌های مختلف ارزشیابی

برای بعضی از رفتارها، آزمون‌های شایسته و مناسبی وجود ندارد که بتواند جانشین موقعیت‌های طبیعی بشود و ‌در مورد بعضی از رفتارها شاید هرگز چنین آزمون‌هایی به وجود نیاید؛ ‌بنابرین‏، در هر بحث جامعی که درباره‌ روش‌های ارزشیابی به عمل می‌آید، باید لزوماًً به کلیه روش‌هایی که به نحوی ضریب اعتماد و اطمینان نتایج ارزشیابی را بالا می‌برد، توجه کافی مبذول داشت. با توجه به انواع تغییراتی که در حیطه‌های مختلف یادگیری به وجود می‌آید، حداقل چهار روش ارزشیابی به شرح زیر پیشنهاد می‌شود:

۱٫ ارزشیابی از طریق مشاهده؛

۲٫ ارزشیابی از طریق انجام کار؛

۳٫ ارزشیابی از طریق آزمون شفاهی؛

۴٫ ارزشیابی از طریق آزمون کتبی (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۴۹).

۱-۱۵-۲) ارزشیابی از طریق مشاهده

وقتی‌که از طریق مداخله حواس و بخصوص مشاهده‌ چشم درباره‌ رفتار یا عمل معین یک فرد به بررسی و داوری بپردازیم، به روش مشاهده پرداخته‌ایم؛ مثلاً هنگامی که عکس‌العمل شاگردی را در برابر شاگرد زمین‌خورده‌ای می‌بینیم یا حالت بی‌تفاوتی او را در مقابل یک صحنه، یک عمل یا فعالیت‌های آموزشی موردبررسی قرار می‌دهیم و به قضاوت می‌نشینیم، در واقع، از روش مشاهده استفاده کرده‌ایم (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۵۰-۳۴۹).

۲-۱۵-۲) ارزشیابی از طریق انجام کار

اگر تغییرات ایجادشده در شاگرد در حیطه روانی-حرکتی باشد، لزوماًً برای ارزشیابی چنین تغییراتی باید از ارزشیابی طریق انجام دادن کار استفاده کرد. اگرچه روش ارزشیابی از طریق انجام دادن کار نوعی روش مشاهده است، با روش مشاهده کاملاً متفاوت است. در این روش، شاگرد به‌درستی می‌داند که مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد و شرایط ارزشیابی برای همه شاگردان یکسان است. در این نوع ارزشیابی، شاگرد طبق دستور و راهنمایی معلم کار موردنظر را انجام می‌دهد؛ مثلاً شیء را می‌سازد، دستگاهی را باز و بسته می‌کند، آزمایشی را انجام می‌دهد و حرکاتی همچون عملیات ورزشی را از خود بروز می‌دهد (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۵۲).

۳-۱۵-۲) ارزشیابی از طریق آزمون شفاهی

ارزشیابی شفاهی وسیله خوبی است برای سنجش معلومات، قدرت بیان، نظم فکری، فرم استدلال، تمرکز افکار و شناخت حالات درونی ازنظر اضطراب و ترس. چنین آزمونی می‌تواند بسیار مفید و دارای ارزش و اعتبار علمی باشد، اگر سؤالات آن اندیشیده، مبتنی بر محتوای آموزشی و از قبل تهیه‌شده باشد. نتایج این آزمون وقتی قابل‌اعتماد است که دور از هر گونه اعمال‌نظرها، دخالت‌ها، اغراض شخصی، ارفاق‌ها و… باشد. آزمون شفاهی زمانی کاربرد صحیح و بیشتری دارد که آزمون کتبی قادر به سنجش در آن زمینه نباشد (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۵۳).

۴-۱۵-۲) ارزشیابی از طریق آزمون کتبی

یکی از ابزارهای ارزشیابی آزمون کتبی است. آزمون واژه‌ای است که به وسیله اشخاص مختلف در موارد کاملاً متفاوت به‌کاررفته است. به‌طورکلی، می‌توان گفت آزمون وسیله‌ای است برای بررسی مشاهدات منظم معلم از رفتار شاگرد و تفسیر مشاهدات و تبدیل آن به مقیاس‌های عددی و طبقه‌بندی‌شده. آزمون‌هایی که به صورت کتبی اجرا می‌شوند، آزمون کتبی نام دارند و آن مجموعه‌ای از پرسش‌هایی است که شاگرد باید به آن‌ ها کتباً پاسخ گوید تا معلم بتواند با بررسی آن‌ ها شاگردانش را دقیق‌تر بشناسد و در صورت لازم آنان را یاری دهد (شعبانی،۱۳۸۷: ۳۵۵).

۱۶-۲ الگوهای ارزشیابی

صاحب‌نظران ارزشیابی آموزشی در دیدگاه‌هایشان نسبت به اینکه ارزشیابی چیست و چگونه باید آن را انجام داد اختلاف‌نظر دارند. این اختلاف‌نظرها به ایجاد رویکردهای ارزشیابی آموزشی^[۷۰] مختلفی انجامیده است. یکی ازاین‌رویکردها دسته‌بندی معروف ورتن^[۷۱] و سندرز^[۷۲] (۱۹۸۷) است که الگوهای ارزشیابی را در شش دسته قرارداد است که شامل رویکرد مبتنی بر هدف، رویکرد مبتنی بر مدیریت، رویکرد مبتنی بر مصرف‌کننده، رویکرد مبتنی بر نظر متخصصان، رویکرد مبتنی بر اختلاف‌نظر متخصصان، رویکرد طبیعت‌گرایانه و مبتنی بر مشارکت‌کنندگان هست (سیف،۱۳۸۹: ۷۰).

۱-۱۶-۲) رویکرد مبتنی بر هدف

این رویکرد ابتدا به مقاصد توجه دارد و ارزشیابی که بعدازآن به عمل می‌آید نشان می‌دهد که آن مقاصد تا چه اندازه تحقق‌یافته‌اند؟ در آموزش‌وپرورش ارزشیابی مبتنی بر هدف را می‌توان برای اصلاح و تجدیدنظر در مقاصد یا هدف‌ها به‌کاررفته‌اند مورداستفاده قرارداد. الگوی ارزشیابی تایلر نخستین الگوی ارزشیابی آموزشی است که تاریخ پیدایش آن به دهه ۱۹۳۰ بازمی‌گردد. مفهوم تایلر از ارزشیابی آموزشی این است که تعیین کند هدف‌های برنامه آموزشگاه یا برنامه درسی تا چه میزانی تحقق‌یافته‌اند. او در الگوی ارزشیابی خود مراحل زیر را پیشنهاد داده است:

۱٫ تعیین هدف‌های کلی و هدف‌های دقیق؛

۲٫ طبقه‌بندی غایت‌ها و هدف‌ها؛

۳٫ بیان هدف‌ها به صورت رفتاری، یعنی قابل‌اندازه‌گیری؛

۴٫ یافتن موقعیت‌هایی که در آن‌ ها بتوان دستیابی به هدف‌ها را نشان داد؛

۵٫ تولید یا تهیه روش‌ها و فنون اندازه‌گیری

۶٫ گردآوری داده های مربوط به عملکرد یادگیرندگان

۷٫ مقایسه داده های مربوط به عملکرد باهدف‌های رفتاری (فتوحی و همکاران،۱۳۸۹: ۳۵).

۲-۱۶-۲) رویکرد مبتنی بر مدیریت^[۷۳]

پاسخ های غیرکلامی:حرکات بدنی و بیان چهره ای که با رفتار کلامی همراه شود،یا اینکه چگونه فرد از نظر ظاهری ابراز وجود می‌کند.

مهارت های پردازش:مهارت‌های به موقع حاضر شدن،آغاز کردن گفتگو،و اینکه چطور فردی که ابراز مند است در فرایند تعامل متقابل رفتار می‌کند.که در ادامه به توضیح این مؤلفه‌ ها خواهیم پرداخت.

-محتوا

محتوای کلامی ابراز وجود می‌تواند به دو طبقه تقسیم شود.

الف).بیان حقوق ب).جزئیات(شرح و بسط دادن).

الف)بیان حقوق:بیان حقوق محور هر ابراز مندی می‌باشد،اظهارات بیان کننده حقوق،مستقیم،خاص و پر از احترام هستند.یک جمله مستقیم پیامی گویا،صادقانه و روشن را در بر می‌گیرد که احساسات،آرزوها،ادراکات یا عقاید مربوط را توصیف می‌کند.

ب)بیان جزئیات(شرح و بسط دادن):مؤلفه‌ های شرح و بسط دادن به صورت زیر طبقه بندی می شود:

۱-تفسیر کوتاه،صادقانه و غیر دفاعی برای بیان حقوق

۲-درک اثرات بیان حقوق روی شخص دیگر

۳-تحسین یا اظهار نظر مثبت که به سمت شخصی دیگر هدایت شود

۴-یک معذرت خواهی کوتاه به خاطر ناراحتی یا نارضایتی که از بیان حقوق نتیجه خواهد شد.

۵-تلاش برای رسیدن به توافق که حقوق مشروع(درست) در تعارض هستند

شماری مفهوم توضیحی همراه با یک عبارت ابراز مندانه وجود دارد که لیهان^[۹۷] و اگان ۱۹۷۹ و راکوس،۱۹۹۷،نقل ازساندرز،۲۰۰۰)مطرح کرده‌اند.

خلاصه ای از این عبارت ها را در ارتباط با یک پاسخ ابراز مندانه آورده شده است.این عبارت های مفهومی،می‌تواند آشکارا برای ملایم کردن ابراز وجود و ایجاد تمایز بین پاسخ های ابراز مندانه و پرخاشگرانه تلفیق شوند.هدف مهم آن ها حفظ و نگهداری ارتباط دو طرفه افراد می‌باشد.

مؤلفه‌ های توصیفی در گزاره های ابراز وجود(لینهان و اگان^[۹۸]،۱۹۷۹ و راکوس^[۹۹]۱۹۹۷،نقل از جونز۲۰۰۰).

-یک تأخیر کوتاه یا یک مکث مختصر،قبل از پاسخ دادن،چنانچه این امتناع به صورت زننده و خشن به نظر نیاید.

-یک وصف برای قدردانی و یا تمجید برای ایجاد محبت و ایجاد تعارف

-یک توصیف برای الزام در نشان دادن خود فرد(من باید تلاش کنم تا کارم را قبل از وقت ناهار تمام کنم).

-نشان دادن همدلی با دیگران(من می دانم شما به آینده می نگرید).

-یک عذرخواهی کوتاه برای پیامد های نتایج(متاسفم شما به ناهار نرسیدید).

مؤلفه‌ های فرا زبانی:

-نهفتگی

-طول مدت پاسخ

-فصاحت و روانی کلامی

-بلندی صدا

-آهنگ صوت

-قاطعیت

فرایند:

روشی است که پاسخ های ابراز مندانه می‌تواند به موفقیت های سرنوشت ساز منتقل شود.‌بنابرین‏ تنظیم زمان بیانیه ها و پاسخ های غیر کلامی ضروری است.اگرچه یک تغییر جزئی در امتناع آغازشگری مهم است،پاسخ های ابراز مندانه باید بدون مکث های طولانی ارائه شود،زیرا اگر کسی در حین صحبت مکث کند،شنونده ممکن است نفهمد که آیا صحبت تمام شده است یا خیر. از این جهت ممکن است به طور آگاهانه یا نا آگاهانه به ‌عنوان یک فن برخورد”پرخاشگر-منفعلانه”از آن استفاده کرد(ریس و گراهام،۱۹۹۱؛نقل از حاج حسنی،۱۳۹۱).

مهارت های کنترل محرک نیز مهم هستند.این مهارت‌ها به دستکاری محیط یا افراد دیگر برای ایجاد پاسخ ابراز مندانه موفقیت آمیزتر،اطلاق می شود.برای مثال از کسی درخواست می کنید که در اتاق شما بایستد به جای اینکه در یک راهرو به بحث بپردازد،زیرا شما در اتاقتان راحت تر هستید،احساساتتان نسبت به مکانی که او در آن قرار دارد و در چگونگی پاسخ دادن او بسیار مهم است.

استفاده از تقویت نیز به سه دلیل مهم است.اول اینکه پاداش دادن به افراد دیگر در واقع استفاده مثبت از ابراز وجود است،کسی که یک تکلیف را خوب انجام می‌دهد،حق دارد انتظار پاداش داشته باشد.دوم اینکه پاداش در کاهش هر احساس منفی که از ابراز وجود جلوگیری می‌کند،مؤثر می‌باشد.سوم اینکه پاداش کمک می‌کند که افراد دیگر به طور مناسب برای آینده اشان تصمیم بگیرند و رفتار کنند(جونز،۲۰۰۰).

-سطوح متعادل تماس چشمی

-استفاده از حالت‌های آرام طی صحبت

-خوب گوش کردن

-ایستادن به صورت صاف و عمودی با جهت مستقیم بودن

-فاصله بین فردی در حد متوسط

-اجتناب از حالت‌های نامناسب مربوط به صورت

مهارت های پردازش

-پیش قدم شدن و پافشاری

-زمانبندی پاسخ:به اعتقاد(اتلر۱۹۷۵،نقل ازساندرز،۲۰۰۰)افراد جرات مند بیشتر از افراد غیرجرات مند صحبت می‌کنند و در لحظات مناسب اجتماعی سکوت می‌کنند و زمانی که دعوت به صحبت می‌شوند به طور ابرازمندانه پاسخ می‌دهند.

مؤلفه‌ های پنهان ابراز وجود

منظور از مؤلفه‌ های پنهان رفتار ابراز وجود،مهارت های شناختی هستند.این مهارت های شناختی،مؤلفه‌ های اصلی ‌در مورد مهارت های اجتماعی هستند و آن ها به فرد اجازه می‌دهند که اطلاعات را طبقه بندی و دستکاری کنند و برای خودگردانی آگاهانه رفتار،ضروری هستند(کپاران و همکاران،۲۰۰۹ نقل از یار محمدی،۱۳۸۳).

این مؤلفه‌ های شناختی عبارتند از:

دانش:برای ابراز وجود فرد باید از حقوق خود و نحوه احقاق آن ها با خبر باشد.

در بیان حقوق بشر برای ابراز وجود ،افراد،به ویژه در جوامع فرد گرا،با تأکید بر حقوق فردی باید از دانش حق کنترل بدن،وقت و دارایی،حق آزادی انتخاب و حق خیال پردازی برخوردار باشد.

جملات خود گویی:مایکنبام^[۱۰۰]،باتلر^[۱۰۱] و گراسون^[۱۰۲](۱۹۸۱،نقل از هارجی و دیکسون،۲۰۰۰)بر این نکته تأکید کردند که “گفت گوی درونی منفی”طبقه ای از شناخت هاست که با پاسخ دهی شایسته اجتماعی تداخل می‌یابد.جملات منفی با جملات زیر نشان داده می‌شوند:

اگر صحبت کنم دستپاچه و شرمنده خواهم شد.

او مرا دوست نخواهد داشت مگر اینکه با او موافق باشم.

جملات خود گویی مثبت جملاتی نظیر جملات زیر می‌باشند:

“عقاید من با ارزش هستند”

“من حق دارم در کارم ابراز وجود کنم”.

انتظارات:انتظار یک رفتار شناختی است که پیش‌بینی خاصی درباره عملکرد در یک موقعیت ویژه را ایجاد می‌کند.افراد دارای مهارت ابراز وجود نسبت به افرادی که فاقد ابراز وجود هستند،انتظار دارند که ابراز وجود نتایج کوتاه مدت مثبت بیشتری را تولید کند تا اثرات منفی.”

باورهای فلسفی:باورهایی که به طور مستقیم با ابراز وجود در ارتباطند عبارتند از:

الف)پذیرش ناکامل بودن:من انسان هستم و جهانم خیلی پیچیده است،‌بنابرین‏ ممکن است حتی زمانی که موقعیت برایم بسیار مهم است،از من نیز اشتباهاتی سر بزند.

ب)پذیرش عدم تأیید اولیه:راهی وجود ندارد که من بتوانم همیشه از کسانی که برایم مهم هستند راضی باشم،حتی نیازهای آن ها را زودتر از نیازهای خود برآورده کنم،زیرا جهان خیلی پیچیده است و خیلی ناپایدار.

پ)فاجعه آمیز نبودن:پیامد های منفی ناگوار،ناراحت کننده،ناخوشایند و یا شاید بد هستند،اما وحشتناک،فاجعه آمیز،افتضاح یا غیر قابل تحمل نیستند.من سعی خواهم کرد مشکلات را در زمان ممکن حل کنم و حتی زمانی که تغییر امکان پذیر نباشد،من با آن سازگار می شوم.

ت)فعالیت:فعالیت باعث می شود احتمال رسیدن به آرزوهایم افزایش یابد.

ث)خود ارزشی:من حقوقی مساوی حقوق دیگران دارم،نه چیزی بیشتر و نه چیزی کمتر(هارجی۲۰۰۰).