دسته اول، سلطه فرد بر یک کالا یا دارایی و امکان مصرف کالا یا خدمات که به طور غیرمستقیم از طریق مبادله حاصل می­ شود؛ تعریف می­ شود و شق دوم، حقوق اعطایی که به وسیله دولت به رسمیت شناخته شده و مورد حمایت آن قرار ‌می‌گیرد؛ تعریف می­ شود و در نهایت فدرک و همکاران وی در تعریف مالکیت، بر هفت مؤلفه: حق تصرف^[۴]، حق استفاده، حق مدیریت، حق سرمایه ­گذاری، لزوم انتقال، مسئولیت اجرا و حق حفاظت، تأکید می­ورزند.( Garsia, 1990: 35)

• 1. دانشمندان حقوق

قانون مدنی ما برخلاف برخی کشورها^[۵]، تعریفی از ” حق ” و یا ” مالکیت ” که مورد اخیر به عنوان کامل­ترین حق عینی شناسایی شده؛ به میان نیاورده است و صرفاً به ذکر اقسام، آثار یا نتایج آن ها بسنده نموده است. لذا نویسندگان در تحلیل این عناوین، با ارائه برخی مؤلفه­ ها، گاه به تعریف آن ها می­پردازند. لذا در تعریف حق اعلام می­دارند:

• • ” توانایی است که حقوق هر کشور به اشخاص می­دهد تا از مالی به طور مستقیم استفاده کنند یا انتقال مال و انجام دادن کاری را از دیگری بخواهند. “(کاتوزیان، ۱۳۷۶: ۲۴۹)

• • ” امتیاز یا نفعی است متعلق به شخص، که حقوق هر کشور، در مقام اجرای عدالت، از آن حمایت می­ کند و به او توان تصرف در موضوع حق و منع دیگران از تجاوز به آن را می­دهد.”

• • ” اختیاراتی است که در حقوق نوعی(مقررات کلی) برای افراد در اشیاء یا نسبت به سایر افراد شناخته شده است.”

و در تعریف مالکیت آمده است:

• • ” حقی است که به موجب آن یک چیزی[(اعم از آنکه در دید عرف به عنوان مال شناخته شود یا صرفاً دارای ارزش خصوصی باشد؛)] به طور مطلق و انحصاری در تحت اختیار و اراده یک نفر[(شخص اعم از حقیقی یا حقوقی)] واقع می شود.”(عدل، ۱۳۷۳: ۵۷)

• • ” رابطه [ای] است که بین شخص و چیز مادی تصور شده و قانون آن را معتبر شناخته و بمالک حق می‌دهد که انتفاعات ممکنه را از آن ببرد و کسی نتواند از او جلوگیری کند… رابطه ملکیت را به اعتبار دارنده حق، مالکیت و به اعتبار موضوع آن، مملوکیت گویند. “(امامی، ۱۳۷۶: ۴۲)

• • ” عنوانی است اعتباری که مبین نسبت و رابطه اشیاء با افراد انسانی است. وجامع مجموعه روابط و مناسباتی است که استیلاء و تسلط انسان‌ها بر اشیاء را نشان می­دهد “.(محقق داماد، ۱۳۷۸: ۲۹)

• ” ملکیت عبارت است از اینکه مالک از طرق مشروع بتواند در ملک خود تصرفاتی کرده و از آن منتفع شود. ” (بروجردی عبده، ۱۳۸۰: ۲۴-۲۵)

گفتار دوم: پیشینه

از لحاظ تاریخی، مالکیت سه مرحله طولانی را از آغاز زندگی بشر تاکنون گذرانیده است:

• • روابط اجتماعی ساده ای که متعلق به زمان ابتدای خلقت بشر که انسان‌ها به علت سطح اندک آگاهی، قدرت ایشان صرفاً محدود به تصرف و تسلط بر اشیاء ابتدایی زندگی بود و ویژگی مالکیت در این دوران، غالباً وضع ید و اعمال استیلا به صورت تصرفات فیزیکی بود و به همین دلیل در سیر تاریخی مالکیت، این گونه تصرفات تحت عنوان قاعده ید مورد تأمل و بررسی دانشمندان قرار گرفته است.

• • پس از گذشت قرن ها با پیدایش گروه ها و اجتماعات انسانی و ظهور انقلابات الهی به رهبری انبیاء، با وجود برقراری مظاهر تصرفات ساده فیزیکی، لزوم ذخیره سازی اشیاء و کالاها بیشتر مورد نیاز واقع و شرایط تازه­ای از اعمال سلطه بر اشیاء ایجاد شد که مرحله میانی در مسیر تاریخ به شمار می­رفت که در حقیقت، آمیزه ای از مناسبات ساده سابق با مفهوم اعتباری مالکیت محسوب می­شد.

• در مرحله سوم، که تمدن کنونی را نیز در بر گرفته است؛ با توسعه دامنه امور اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها، رابطه بین شئ و شخص، ماهیت اعتباری به خود ‌می‌گیرد.( محقق داماد، ۱۳۷۸: ۳۰-۳۱)

اینک با این پیش­زمینه در راستای هدف نهایی پایان نامه قدری در خصوص مالکیت و سیر تاریخ آن در اسلام و ایران خواهیم پرداخت:

الف: پیشینه مالکیت در اسلام

۱- مالکیت در پیش از اسلام

ریشه مالکیت در پیش اسلام را می توان در شبه جزیره عرب و اعراب جاهلی و بیابان گردی جستجو نمود که مهمترین دارایی آن ها خیمه و اندک اثاثیه برآورنده نیازهای اولیه زندگی و نیز شتر به عنوان مهم ترین مال منقول محسوب نمود. آن ها همواره در جستجوی آب و چراگاه در حرکت بودند و زمین هایی را گهگاه با قهر و غلبه تصاحب می­کردند و به همین دلیل مالکیت آنان بر اراضی بیشتر جنبه موقت داشت. لیکن از طرفی این مالکیت، به استثنای زمین­های در شمال شبه جزیره عرب شهرنشینی و تمدن چندانی مشاهده نمی­شد و سنت قبیله­ای در آن حاکم بود. تا آنکه بعدها با آباد نمودن اراضی و حفر چاه توسط اعراب بیابان گرد و اجتماع ایشان بر سر آن اراضی و چشمه یا چاه آب روستاها و سپس شهرها پدید آمد و ساکنان آن ها دیوارهایی دور شهر یا روستاها برای دفاع از خود می­ساختند و در نهایت موضوع مالکیت خصوصی در قراء و شهرهای شمال جزیره العرب مطرح شد لیکن به علت عدم صراحت آن و از طرفی بدویت جامعه عرب جاهلی، این ‌امر باعث ایجاد درگیری و نزاع­هایی میان اعراب آن دوره می­شد که نتیجتاً همین سطح اندک از حقوق مالکیت و احترام به آن نیز شناسایی نمی­شد و لذا به همین دلیل اگرچه سرقت اموال دیگران در نزد آن ها مذموم عنوان می­گردید؛ لیکن عنوان سارق به کسی اطلاق می­شد که مال دیگران را در خفا برباید والا اگر اموال دیگرانی که غیر از اعضای قبیله خود یا قبیله­های هم­ پیمان قبیله خود محسوب می­شدند را به زور و قهر و غلبه تصاحب می­کرد؛ نه تنها مذموم نبود؛ بلکه مایه تفاخر وی نیز محسوب می­شد. لذا عناوینی چون استلاب، اختلاس، طراری و… پس از ورود اسلام، به عنوان عقوبت عمل در جامعه عرب جاهلی آن زمان داخل شد. در آن دوره شیوه انجام معاملات نیز همچون بیه صاه، منابذه، ملامسه^[۶]، به نحوی بود که پس از اسلام گاه به کلی مورد رد و نقض قرار گرفت.

یکی­ از ­­­­­­­­­­­­­­­­شواهد مهم تاریخی­ که­ عدم استقرار ­حقوق­ مالکیت را در شمال­ شبه­ جزیره به خوبی نشان­ می­دهد­؛ موضوع­ انعقاد­ پیمان حلف­الفضول است.­ که در آن قریش در­ حرم­ بر بیگانه و بی کس ستم می­کرد تا آنکه مردی از بنی اسد بن خزیمه با کالایی به مکه آمد و مردی از بنی سهم کالای وی را خرید اما از پرداخت بهای آن امتناع نمود.­ مرد بنی­اسدی به قریش پناهنده شد و خواست تا حق خود را بگیرد اما کسی از وی حمایت نکرد. وی به ناچار از رشته کوهی موسوم به “ابوقبیس” بالا رفت و با صدای بلند دادخواهی کرد. در پی این حادثه قریشیان شرمنده شدند و پیمان بستند که بر بیگانگان ستم نشود و حق مظلوم را از ظالم بگیرند. پیامبراکرم­(ص)، در­ این­ پیمان­ حضور­ داشت.­ ابن­هشام­، سن پیامبراکرم­(ص)، را­ در این هنگام بیش ازبیست سال­ ذکر نموده است.­­ پیامبراکرم­(ص)، پس­ از­ رسالت­ نیز­ از­ شرکت­ در­ پیمان حلف­الفضول، از آن ابراز خشنودی می­کرد و می­فرمود: اگر بار دیگر نیز به آن دعوت شوم اجابت خواهم کرد.

در کارهایی که اخیراًً برروی CAT صورت گرفته، طراحی خزانه سؤال به صورت جدی مورد توجه قرار گرفته است. این مطالعات بر روی دو رویکرد عمده مبتنی هستند. رویکرد اول، توسط ولدکمپ و وندر لیندن (۲۰۰۰) ایجاد شده است، پژوهش‌های مرتبط با این رویکرد از روش برنامه نویسی ریاضی^[۴۵] برای طراحی خزانه‌ی سؤال استفاده می‌کنند. در این رویکرد فرض می‌شود که مجموعه بزرگی از سؤالات که “خزانه اصلی^[۴۶]” نامیده می‌شود، از قبل وجود دارد و تنها باید خزانه‌های قابل استفاده مورد نیاز، از آن انتخاب شود (بلو^[۴۷] و آرمسترونگ^[۴۸]، ۲۰۰۹؛ وندر لیندن، ادلاید آریل و ولدکامپ، ۲۰۰۶). در این رویکرد از”تست سایه^[۴۹]“(STA) برای طراحی خزانه سؤال استفاده‌ می‌شود، و از ویژگی‌های خزانه سؤال موجود به عنوان نقطه شروع استفاده می‌شود (وندر لیندن و ولدکامپ ،۲۰۰۰). به عبارت دیگر، CAT از طریق رویکرد تست سایه اجرا می‌شود و تست از طریق برنامه‌نویسی عدد صحیح خطی دو ارزشی^[۵۰] یا برنامه‌نویسی ۱-۰ سرهم می‌شود (وندرلیندن، ریس^[۵۱]، ۱۹۸۸). بعضی از مطالعات در این رویکرد به هدف طراحی با برنامه‌ریزی اعداد صحیح رسیدند (آریل، ولدکمپ و واندر لیندن، ۲۰۰۴). ولدکمپ و وندر لیندن، ۵ گام برای طراحی الگوی بهینه خزانه سؤال CAT با روش برنامه‌ریزی ریاضی، توصیف‌ کردند (ولدکمپ و وندر لیندن، ۱۹۹۹). در این رویکرد صفات و قیود سؤال مشخص می‌شوند، و سپس تست بر اساس آن ها سرهم می‌شود. وندر لیندن (۲۰۰۵)، سه نوع از صفات سؤال را از یکدیگر متمایز کرد، کمّی^[۵۲] ، طبقه ای^[۵۳] و منطقی^[۵۴]. صفات کمّی، صفاتی از سؤال هستند که به مقایر عددی سؤال مربوطند. مانند تعداد کلمات، تعداد پاسخ‌های ممکن، آماره‌هایی از قبیل مقادیر-p سؤال و پارامترهای IRT، و فراوانی استفاده‌ قبلی از سؤال. صفات طبقه‌ای، خزانه سؤال را به خرده آزمون‌هایی از سؤالات با صفت یکسان تقسیم می‌کنند. مانند طبقه محتوایی، چارچوب پاسخ سؤالات (برای مثال، پاسخ-باز یا چند گزینه ای)، و استفاده از مواد معین (برای مثال، نمودار یا جدول). صفات منطقی از صفات کمّی و طبقه‌ای متفاوتند، صفات منطقی مشخصات سؤالات یا آزمون‌های مجزا نیستند، بلکه صفات دوتایی، سه تایی و غیره سؤالات با یکدیگر می‌باشد. صفات منطقی شامل روابط ورود و خروج بین سؤالات و آزمون‌ها می‌باشد. یکی از این روابط خروج این است که اگر سؤالی راهنمای حلّ سؤال دیگری باشد باید در آزمون یکسانی قرار نگیرد. در این رویکرد ویژگی‌ها و صفات تست بر اساس یک تابع هدف^[۵۵] که در ارتباط با مجموعه‌ای از قیود^[۵۶] خاص بیشینه یا کمینه می‌شود، محقق می‌گردد. وندر لیندن توانست با بهره گرفتن از این روش ویژگی‌های بهینه خزانه سؤال را شبیه‌سازی کند(وندرلیندن، ۲۰۰۵). مزیت این روش این بود که طراح را قادر می‌ساخت تا ویژگی‌های پیچیده آزمون را مدل یابی کند. یک ‌مرتبه ویژگی‌های سؤالات را تعریف کند و آن ها را به عدد تبدیل کند، و سپس نرم افزار ویژه‌ای برای شبیه سازی خزانه سؤال بهینه تعبیه کند. با این وجود، خزانه سؤال طراحی شده با روش برنامه‌ریزی ریاضی به طور گسترده‌ای در انتخاب سؤال به روش تست سایه وابسته است و به دانش زیادی ‌در مورد نرم‌افزار بهینه‌سازی ویژه نیاز دارد. همچنین، بسته به روشی که صفات سؤال پارتیشن‌بندی می‌شوند، فضای طراحی می‌تواند بسیار بزرگ شود و فرایند شبیه‌سازی از لحاظ محاسباتی دشوار شود (گو و ریکیسی، ۲۰۰۷). یکی از محدودیت‌های بالقوه این رویکرد آن است که به نرم افزارهای جبر خطی از قبیل CPLEX و LINDO برای به دست آوردن راه‌حل بهینه نیاز دارد، که کاربرد این روش را اندکی دشوار می‌کند و ممکن است، کدها و معادلات آن برای اکثریت کاربران دردسترس نباشد، که در این صورت اگر برنامه نیاز به اصلاح و یا تغییر داشته باشد، کنترلی بر آن نداشته باشند و چه بسا این احتمال وجود دارد که همیشه راه ‌حل قابل اجرا و عملی^[۵۷] دردسترس نباشد (چانگ^[۵۸]، ۲۰۰۷؛ روبین^[۵۹] و همکارانش، ۲۰۰۵). همچنین محدودیت دیگر این رویکرد این است که، سؤالات از قبل در خزانه موجود هستند و از روی آن ها یک خزانه کوچک‌تر سرهم می‌شود (گو و ریکیسی، ۲۰۰۷) و در این رویکرد از ویژگی‌های یک خزانه‌ی سؤال موجود به عنوان نقطه شروع استفاده می‌شود (ریکیسی، ۲۰۱۰). البته استوکینگ و سوانسون (۱۹۹۳)، توانستند با بهره گرفتن از رویکرد برنامه‌نویسی خطی اعداد صحیح روشی را ایجاد کنند که در آن نیاز به استفاده از تست سایه در طراحی خزانه‌ی سؤال سنجش انطباقی وجود نداشته باشد. این روش برنامه‌نویسی خطی که به مدل انحرافات وزن‌دار^[۶۰] (WDM) معروف است، به طور گسترده‌ای به عنوان جایگزینی قوی به جای روش تست سایه استفاده می‌شود (استوکینگ و سوانسون، ۱۹۹۸). این روش در اصل توسط استوکینگ و سوانسون، ۱۹۹۳ به دلیل علاقه و نگرانی آن ها ‌در مورد کیفیت ضعیف خزانه‌های سؤال در سرهم کردن تست‌های متوالی در مقیاس بزرگ ایجاد شد. روش WDM به صراحت ویژگی‎های آماری و غیر آماری سؤال را با تعادل مطلوبی بین ویژگی‌های اندازه‌گیری و ساختاری در نظر می‌گیرد. این ویژگی‌ها به وسیله وزن‌هایی که توسط طراحان تست انتخاب می‌شود، می‌تواند در مدل وارد ‌شود. این روش برخلاف روش تست سایه، ویژگی‌های محتوایی را به عنوان اهداف^[۶۱] نه قیود^[۶۲] فرمول‌بندی می‌کند. به انحراف از اهداف محتوایی وزن داده می‌شود و در تابع هدف به همراه فاصله آگاهی سؤال از مقدار هدف^[۶۳] قرار می‌گیرد ‌بنابرین‏، محدودیت وابسته بودن رویکرد برنامه‌نویسی به روش تست سایه در ساخت خزانه‌های سؤال سنجش انطباقی با روش WDM برطرف می‌شود (استوکینگ، سوانسون و پیرمن^[۶۴] ، ۱۹۹۳).

‌بنابرین‏ شناسایی انواع هزینه و رفتار آن در نسبت‌های مختلف فعالیت کمک به سزایی به مدیریت در جهت شناسایی حجم مناسب تولید با توجه به ظرفیت واحد و همچنین قیمت‌گذاری محصولات می‌کند. فرض اساسی در حسابداری مدیریت این است که میزان تغییرات در هزینه ها هم آهنگ با افزایش یا کاهش حجم فعالیت و به یک نسبت است. با توجه به تئوری‌های بیان‌شده در خصوص رفتار هزینه ها، تغییرات هزینه تنها به میزان تغییرات در سطح فعالیت وابسته است و این تغییرات به صورت متقارن صورت می‌گیرد. شواهد به دست‌آمده از تحقیقات اخیر این تئوری را زیر سؤال برده و مسئله چسبندگی هزینه ها^[۶] را به معنای پاسخ نامتقارن هزینه ها به تغییرات فعالیت‌های شرکت را مطرح و اثبات می‌کند

پژوهشگر فصل دوم را که درباره مبانی نظری و پیشینه‌های پژوهش می‌باشد در قالب گفتارهای زیر تدوین نموده است:

• • گفتار اول: دارایی‌ها و بدهی‌ها

• • گفتار دوم: جریان نقدی آزاد

• • گفتار سوم: تولید ناخالص داخلی

• • گفتار چهارم: چسبندگی هزینه

• گفتار پنجم: پیشینه پژوهش

گفتار اول: دارایی‌ها و بدهی‌ها

دارایی‌ها

دارایی در علم حسابداری، عبارت است از کلیه اموال و حقوقی که دارای ارزش پولی باشند. دارایی‌های یک واحد ممکن است پدیده‌های عینی و مشهود باشند. مثل زمین، ساختمان، موجودی نقدی و موجودی کالا، یا به صورت حقوق مالی و امتیازات غیرقابل رؤیت، مثل سرقفلی و مطالبات از اشخاص. دارایی‌ها عرفاً ازنقطه‌نظر اراده در ترازنامه به گروه‌های متمایزی تقسیم می‌شوند. دو گروه که مورداستفاده بیشتری دارند عبارت‌اند از دارایی‌های جاری و دارایی‌های ثابت. دارایی‌های جاری: این دارایی‌ها اقلامی هستند که انتظار می‌رود در طی یک سال یا یک دوره عملیاتی از تاریخ تنظیم ترازنامه (هرکدام که طولانی‌تر است) به وجه نقد تبدیل، یا مصرف و یا فروخته شوند. معمولاً دارایی‌های جاری برحسب سرعت تبدیل‌شدن به وجه نقد و یا مصرف در ترازنامه منعکس می‌گردند؛ مانند: بانک‌ها- صندوق- تنخواه‌گردان- بدهکاران- پیش‌پرداخت‌ها- موجودی کالا و ملزومات اداری.

دارایی‌های ثابت: این دارایی‌ها، اقلامی مشهود با عمری طولانی می‌باشند که در جریان عملیات مؤسسه‌ مورداستفاده قرار می‌گیرند. دارایی‌های این گروه به‌مرورزمان و پس از استفاده مکرر مستهلک می‌گردند به همین دلیل برای هر یک از دارایی‌های ثابت استهلاک منظور می‌شود. (به‌استثناء زمین که مستهلک نمی‌گردد) مانند: زمین- ساختمان- تأسیسات- ماشین‌آلات و تجهیزات- ابزارآلات- وسایل نقلیه و منصوبات- قالب‌ها- لوازم آزمایشگاهی و دارایی‌های سرمایه‌ای موجود در انبار.

طبق تعریف جدیدتری که در کتاب مبانی نظری حسابداری از دارایی شده، دارایی مفهومی مالی است یعنی اموال و حقوقی که منافع آتی قابل تقویم به پول دارند و بر اثر معاملات، عملیات یا رویدادهای مشخص به مالکیت یا تسلط مالکانه یک واحد تجاری درآمده‌اند دارایی آن واحد محسوب می‌شوند. دارایی یکی از عناصر حسابداری نشان‌دهنده وضعیت مالی واحد انتفاعی است. (سازمان حسابرسی،۱۳۸۷، ۶۲-۶۳)

بدهی

بدهی بیانگر تعهد یک شخص حقیقی یا حقوقی بدهکار به شخص حقیقی یا حقوقی دیگر بستانکار است. بدهی معمولاً به دارایی واگذارشده‌ی بستانکار به بدهکار اشاره دارد، اما می‌تواند به عنوان استعاره برای بیان تعهدات اخلاقی یا سایر تعاملات اقتصادی نیز استفاده شود. بازپرداخت بدهی معمولاً شامل دو بخش «اصل بدهی» و بهره ی آن است؛ که معمولاً پرداخت بدهی در بازه زمانی مشخصی باید صورت گیرد (همان مأخذ).

جریان وجوه نقد آزاد

از نظر جنسن جریان­های وجوه نقد آزاد واحد تجاری وجوه نقدی است که مازاد بر وجوه نقد موردنیاز برای کلیه پروژه­ های دارای خالص ارزش فعلی مثبت (بر مبنای تنزیل نرخ هزینه سرمایه قابل‌اتکا)، وجود دارد. طبق تعریف جنسن از جریان وجوه نقد آزاد لازم است پروژه­ ها از نظر ارزش فعلی خالص از طریق کاربرد نرخ هزینه سرمایۀ قابل‌اتکایی، ارزیابی و در صورت مثبت بودن آن، وجوه لازم برای
سرمایه ­گذاری در چنین پروژه ­هایی از جریان­های نقد در دسترسی واحد تجاری کسر گردد، آنچه می­ماند به عنوان جریان وجوه نقد آزاد تلقی خواهد شد. جاگی و گیول^[۷] معتقدند که محاسبه جریان وجوه نقد آزاد بر اساس مدل جنسن بسیار مشکل است زیرا که نمی­ توان به طور سریع تمام پروژه­ های با ارزش فعلی خالص مثبت مورد انتظار واحد تجاری را شناسایی نمود. علاوه بر این معمولاً اطلاعات در خصوص تعیین نرخ هزینه سرمایه قابل‌اتکا در دسترس نیست. ازاین‌رو سعی شده است تا از مدل‌های دیگری که به‌نوعی مدل‌های جایگزین مدل جنسن هستند، برای محاسبه جریان­های وجوه نقد آزاد واحد تجاری استفاده شود. (جنسن ، ۱۹۸۶)

از مهم‌ترین این مدل‌ها ‌می‌توان به مدل لهن و پولسن^[۸] (۱۹۸۹) و مدل کاپلند^[۹] اشاره نمود. از نظر لن و پلسن جریان­های وجوه نقد آزاد شرکت عبارت است از سود عملیاتی قبل از هزینۀ استهلاک پس از کسر وجوه پرداختی بابت مالیات، هزینه بهره، سود سهام‌داران ممتاز و سود سهام‌داران عادی. کاپلند نیز تعریف زیر را از جریان­های وجوه نقد آزاد ارائه می­ نماید:

«جریان­های وجوه نقد آزاد واحد تجاری عبارت است از سود عملیاتی پس از مالیات به‌اضافه
هزینه­ های غیر نقدی پس از کسر سرمایه ­گذاری (افزایش در تغییرات) در سرمایه در گردش، اموال، ماشین­آلات، تجهیزات و سایر دارایی‌ها. (وستفالن،۲۰۰۲،۷۸)^[۱۰].

تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی یا GDP یکی از مقیاس‌های اندازه‌گیری در اقتصاد است. تولید ناخالص داخلی دربرگیرنده ارزش مجموع کالاها و خدماتی است که طی یک دوران معین، معمولاً یک سال، در یک کشور تولید می‌شود. در این تعریف منظور از کالاها و خدمات نهایی، کالا و خدماتی است که در انتهای زنجیر تولید قرار گرفته‌اند و خود آن‌ ها برای تولید و خدمات دیگر خریداری نمی‌شوند.

به مفهوم تولید ناخالص ملی انتقاداتی وارد آمده است. از جمله:

تمام تلاش قانون‌گذار در بحث حضانت، در قانون حمایت خانواده این است که مصلحت کودک بیش از پیش رعایت شده و بر همه مقررات اولویت داشته باشد. ماده ۴۵ این قانون می‌گوید:رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات دادگاه‌ها و مقامات اجرایی الزامی است.» برای رعایت مصلحت کودک است که قانون‌گذار در ماده ۴۶ این قانون تأکید می‌کند: «حضور کودکان زیر ۱۵ سال در جلسات رسیدگی به دعاوی خانوادگی، جز در موارد ضروری که دادگاه تجویز می‌کند، ممنوع است.» علاوه بر این، قانون‌گذار مصلحت کودکانی که پدر خود را از دست داده‌اند، در این موضوع می‌بیند که حضانتشان بر عهده مادر باشد. به همین دلیل در ماده ۴۳ این قانون تأکید می‌کند که «حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر آن ها است، مگر آن که دادگاه به تقاضای ولی قهری یا دادستان، اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد.(رضاییان،۶۰:۱۳۹۲)

بخش دوم-نفقه

در این بخش به بررسی مبانی و علل استقرار و جوب پرداخت نفقه ای که بر عهده­ یک زوج می­‌باشد می پردازیم.

مبحث اول-مبنای حقوقی

مبنای حقوقی حکم مورد بحث در حقوق ایران ، ماده ۱۱۰۶قانون مدنی می‌باشد. قانون گذار در این ماده به طور صریح و بدون هیچ گونه ابهامی ، نفقه ی زوجه را بر عهده ی زوج (در نکاح دائم) قرار داده است. اما در ماده­ی۱۱۱۳­ در بحث مربوط به عقد موقّت این حکم را مبتنی بر درج شرط ضمن العقد و یا تراضی طرفین­به­گونه ­ای­که­عقد­مبتنی­بر­آن­درج­شده­باشد­قرار­داده­است. پس می توان این گونه نتیجه گرفت که در عقد دائم لزوم پرداخت نفقه ناشی از حکم قانون است ولی در عقد منقطع ناشی از تراضی طرفین است . به همین دلیل بعضی از حقوق دانان معتقدند که چون در نکاح دائم پرداخت نفقه از حکم قانون ناشی می شود لذا طرفین نمی توانند ضمن عقد نکاح یا پس از آن تکلیف مرد را در این باب ساقط کنند.^[۵۹] اما به نظرمی رسد که این نظریه صحیح نباشد زیرا اولاً هر چند مقنن به پیروی از فقه امامیّه در نکاح دائم مسئولیت پرداخت نفقه ی زوجه را برعهده ی زوج قرار داده است اما این حقی برای زوجه بوده و مانند سایر حقوق قابل اسقاط می‌باشد کما اینکه نفقه ی زمان گذشته که بر ذمّه زوج­مستقرشده­وقابل­وصول­‌از طرف‌­زوجه­است،وقابل­اسقاط­‌می‌باشد.

ثانیاًً همان‌ طور که در ماده ۱۱۱۹ قانون مدنی اشاره شده :

« طرفین عقد ازدواج می‌توانند هر شرطی که مخالف با مقتضای عقد مذبور نباشد در ضمن عقد ازدواج یا عقد لازم دیگری بنمایند…..»

بدیهی است که شرط اسقاط پرداخت نفقه و عدم مسئولیّت مرد در این باب، مخالف با مقتضای ذات عقد نکاح نبوده تا مطابق با بند اول ماده۲۳۳ قانون مدنی، باعث بطلان عقد شود .

مبحث دوم-مبنای فقهی

مبنای فقهی الزام مرد به پرداخت نفقه ی زوجه ی دائمه،­ مستند به آیات و احادیث متعدد و معتبر می‌باشد که حقوق مدنی ایران نیز به پیروی از فقه امامیّه ، همین حکم را در مجموعه مقررات خود آورده است.

آیات قرآن کریم:

بعضی از آیات قرآن، صراحتاً دلالت بر وجوب نفقه دارد و برخی دیگر به کمک روایات و تفاسیر، بر این مطلب دلالت می‌کند.

۱­­­­­- ‌خداوند در سوره­ی بقره­آیه۲۲۹ دو راه حل برای مردان پیشنهاد می­ کند: یا زنان را به نیکی نگاه دارند و یا به خوشی آنان را رها کنند.نگاه داشتن به نیکی، مستلزم پرداختن هزینه های زندگی آنان است و رها کردن به خوشی نیز مستلزم حمایت مادی از آنان در موارد خاص است.

۲-­ «زنان مطلّقه را در منزل خود جای دهید و به آن ها زیان نرسانید و اگر باردار باشند نفقه ی آن ها را بپردازید تا وضع حمل کنند و اگر برای شما فرزندی را شیر می‌دهند پاداش آن ها را بپردازید ^[۶۰]..»

۳- «کسانی از شما که در آستانه ی مرگ قرار می گیرند و همسرانی از خود به جای می‌گذارند باید برای همسران خود وصیّت کنند که تا یک سال آن ها را با پرداختن هزینه ی زندگی بهره مند سازند به شرط اینکه آن ها از خانه ی شوهر بیرون نروند و اقدام به ازدواج مجدد ننمایند …^[۶۱]»

روایات:

روایات بسیاری بر وجوب نفقه­ زوجه دلالت می­ کند که ما به ذکر دو مورد از آن ها می­پردازیم.

پیامبر اکرم در خطبه­ی حجه الوداع پس از بیان حقوق مردان بر زنان و همسران خود ، به ذکر حقوق زنان بر همسران پرداخته و فرمودند:«پس روزی و پوشاک همسران به شایستگی بر عهده شما (زوج) است».^[۶۲]

امام صادق(ع)از پیامبر(ص) نقل می‌کند که آن حضرت فرمودند:

«­موردلعن­ونفرین­وملعون­است­کسی­که­خانواده­و­عائله­ی­خویش­راضایع­کند.»^[۶۳]
یعنی حقوق آنان را تضییع کرده و هزینه های زندگی آنان را تأمین نکند.

مبحث سوم-شرایط پرداخت نفقه

شرایطی که با حصول آن، زوج مکلّف به پرداخت نفقه ی زوجه می‌باشد عبارتند از:
۱- زوجیّت: ماده ۱۱۰۲ قانون مدنی: «همین که نکاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار می شود.»

دکتر کاتوزیان معتقد است:«تکلیف به دادن مهر و نفقه از تاریخ نکاح شروع می­ شود، هر چند که در اثر عواملی، مانندنشوز یا طلاق پیش از نزدیکی، تمام یا بخشی از تکالیف از بین برود. همچنین ضرورتی ندارد که ایجاد حقوق و تکالیف زناشویی،­ موضوع قصد انشاء قرار گیردیا دو طرف به آن توجه داشته باشند و حتی تراضی بر خلاف ایجاد آن نافذ نیست،مگر اینکه خود قانون اجازه داده باشد^[۶۴].»

۲- تمکین: این واژه از فقه اسلامی وارد حقوق ایران شده و فقها ‌در مورد آن اینگونه گفته­اند: «مراد از تمکین آن است که تخلیه کند(یعنی آزاد گذارد)میان خود و شوهر در هرجا و در هر حال و خود را به دست او دهد مگر در مواردی که قانون او را معذور شمرده است: ایام حیض و احرام و مرض مانع تمکین.»^[۶۵]

تمکین در اصطلاح فقهی به اظهار اطاعت زوجه از زوج تعبیر می شود واین اطاعت اختصاص به امر استمتاع جنسی نداشته و به همین جهت، خروج زوجه از منزل بدون اذن زوج، خروج از اطاعت زوج محسوب شده وناشزه به شمار می‌آید .^[۶۶]

تمکین در اصطلاح فقها دارای دو معنای عام وخاص می‌باشد:

تمکین­عام:

که به حسن معاشرت زن با شوهر و اطاعت از او در روابط خانوادگی و خوش رفتاری و خوش رویی و سکونت در یک منزل با شوهرو­خارج نشدن از منزل بدون اذن شوهر مگر در موارد معیّنه قانونی . ماده­۱۱۱۵قانون­مدنی:«اگر بودن زن با شوهر در یک منزل، متضمّن خوف ضرر بدنی یا مالی یا شرافتی برای زن باشد زن می‌تواند مسکن علی حده اختیار کند و در صورت ثبوت مظنّه ی ضرر مذبور، محکمه حکم بازگشت به منزل شوهر نخواهد داد و مادام که زن در بازگشتن به منزل مذبور معذور است نفقه بر عهده ی شوهر خواهد بود.»

«بیم ضرر مالی و بدنی و شرافتی تنها عذر موجهی نیست که زن را از سکونت با شوهر معاف می­ کند.اگر محلی را که شوهر برگزیده با شوؤن زن و زندگی خانوادگی مناسب نباشد و عرف آن را مناسب نداند(مانند سکونت مشترک با زن دیگرشوهر)، زن می ­تواند از رفتن به آن خانه امتناع کند.^[۶۷]»

تمکین­خاص:

آمادگی زن جهت نزدیکی جنسی با شوهر می‌باشد که همیشه باید آماده اجابت درخواست مرد باشد مگر آنکه­عذر­شرعی­داشته­و­یا­بیمارباشد.

مکتب روانکاوی

مکتب روانکاوی معتقد است که بهداشت روانی، یعنی کنش متقابل موزون بین سه عنصر مختلف شخصیت: نهاد، من و من برتر، بدین صورت که من باید بتواند بین تعارضهای نهاد و من برتر تعادل به وجود آورد (گنجی، ۱۳۸۸).

مکتب رفتارگرایی، در تعریف بهداشت روانی، ‌بر سازگاری فرد با محیط تأکید دارد. این مکتب معتقد است که رفتار ناسالم نیز، مثل سایر رفتارها، در اثر تقویت آموخته می شود. ‌بنابرین‏ بهداشت روانی نیز رفتاری است که آموخته می شود (گنجی، ۱۳۸۸) .

مکتب انسان گرایی

بوم شناسی یعنی، مطالعه محیط های زندگی موجود زنده و مطالعه روابط این موجودات با یکدیگر و با محیط. این دیدگاه معتقد است که عوامل موجود در محیط فیزیکی، مثل سرو صدا، آلودگی هوا، زیادی جمعیت، کوچکی محل سکونت و به خطر افتادن حریم، می‌توانند بهداشت روانی فرد را به خطر اندازند (گنجی، ۱۳۸۸).

سه سطح پیشگیری به منظور بهداشت روانی

پیشگیری اولیه

اشاره دارد به کاربرد روش‌ها و ابزاری که در جلوگیری از ظهور بیماری مؤثر هستند و رفتارهایی مثبت را تقویت می‌کنند. هدف مداخله در مرحله پیشگیری اولیه جلوگیری از شروع بیماری یا اختلال است، به نحوی که احتمال وقوع آن را در مقطع زمانی خاصی کاهش دهد. این هدف زمانی به دست می‌آید که عوامل سبب را از بین ببریم، از انتقال و شیوع بیماری جلوگیری کنیم، عوامل خطرزا را کاهش دهیم، مقاومت را بالا بریم و سلامتی را از طریق ایجاد شرایط محیطی مناسب افزایش دهیم (شاملو، ۱۳۸۶).

پیشگیری ثانویه

عبارت است از مداخله زود هنگام در شناخت و درمان سریع نشانگان بیماری یا اختلال با این هدف که از شیوع و گسترش آن ( از نظر تعداد مواد) توسط کوتاه کردن مدت آن کاسته شود. ‌بنابرین‏ هدف شامل مراحل زیر می‌گردد: ۱) کاستن علائم اختلال (کم کردن درد و رنج) ۲) محدود کردن ادامه اختلال و رساندن آن به کمترین میزان شیوع. ‌بر اساس نظر یکی از محققان پیشگیری به نام کاون، دو روش اساسی در پیشگیری ثانویه وجود دارد.

۱- شناسایی زود هنگام و سریع هر گونه علائم اختلال به منظور مداخله و درمان تخصصی و جلوگیری از عواقب تداوم اختلال ۲) شناسایی نشانه های اختلال در تاریخچه رشد و تکامل فرد به منظور یافتن کوتاه‌ترین و موثرترین روش درمان و پیشگیری (شاملو، ۱۳۸۶).

پیشگیری ثالثیه:

عبارت است از کاستن از گسترش عوارض جنبی که در حاشیه یک بیماری یا اختلال اصلی وجود دارد ( که اغلب ماهیت مزمن دارد). این بخش اشاره دارد به فعالتیهای توانبخشی که افرادی را که مبتلا به بیماری‌های مزمن روانی طولانی مدت هستند، قادر می‌سازد که با حداکثر توانایی‌های جسمانی و روانی و اجتماعی خود فعالیت کنند. در این راستا آموزش مهارت‌های شغلی و اجتماعی بسیار مفید واقع می شود (شاملو، ۱۳۸۶).

اصول بهداشت روانی

این اصول عبارتند از:

۱) احترام فرد به شخصیت خود و دیگران.

۲) شناختن محدودیت‌ها در خود و افراد دیگر.

۳) دانستن این حقیقت که رفتار انسان معلول عواملی است.

۴) آشنایی به اینکه رفتار هر فرد تابع تمامیت وجود اوست.

۵) شناسایی نیازها و محرکهایی که سبب ایجاد رفتار و اعمال انسان می شود (شاملو، ۱۳۸۶).

پرورش دادن رفتارهای سالم تر و تأثیر آن بر بهداشت روانی

رفتار ما بر سلامت ما، از جمله تغذیه، برازندگی، خواب و استفاده و سوء استفاده از مواد روان گردان تأثیر دارد. ما بحث خود را با الگوهای تغذیه آغاز می‌کنیم و خواهیم دید که به چند طریق می‌توانیم بجای اینکه به خود صدمه بزنیم، به حال خود مفید واقع شویم.

دانشمندان بین سلامتی و تغذیه سالم و اجتناب از بیماری های مزمن جدی مثال بیماری قلبی عروقی و برخی انواع سرطان رابطه نیرومندی پیدا کرده‌اند. یکی از هر سه مرگ ناشی از سرطان، دیابت ، سکته مغزی یا قلبی با تغذیه نامناسب، مخصوصا مصرف غذای پر چربی و پرکالری ارتباط دارند. اما بسیاری از ما مراقب غذایی که می خوریم نیستیم (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

چاقی، مشکل سلامتی پیچیده ای است که به عوامل زیستی، مانند وراثت، مقدار بافت چربی، و میزان سوخت و ساز و همین طور عوامل روانشناختی مانند استرس و استفاده از غذا برای برطرف کردن هیجان های منفی را شامل می شود (محمدی، ۱۳۸۸).

اختلال‌های خوردن عمده، بی اشتهای عصبی و پرخوری عصبی هستند. بی اشتهایی عصبی با امتناع از خوردن و حفظ کردن وزن بسیار کم بدن مشخص می شود. پرخوری عصبی با چرخه های پرخوری و پاکسازی مشخص می شود. زنان بیشتر از مردان دچار این اختلال ها می‌شوند (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

انواع ورزش و تأثیر آن برسلامت جسمی و بهداشت روانی

ورزش هوازی فعالیت‌های را در بردارد که در آن ها افزایش مصرف اکسیژن وجود دارند، مانند استفاده از دو آهسته یا تردمیل. ورزش ناهوازی در مقابل، فعالیت عضلانی کوتاه مدت، مانند وزنه برداری را شامل می شود. هر دو نوع ورزش برای سلامتی مفید هستند. ورزش منظم با سوزاندن مستقیم کالری ها و ساختن عضله، به حفظ سلامتی ما کمک می‌کند. ورزش منظم خطر بیماری قلبی – عروقی و پوکی استخوان را نیز کاهش می‌دهد. شواهد حکایت دارند که ورزش می‌تواند به تسکین افسردگی کمک کند، اضطراب و خصومت را کاهش دهد و عزت نفس را تقویت کند (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

خواب و بهداشت روانی

خواب ظاهراًً وظیفه تجدید نیرو، تحکیم حافظه و بقا را بر عهده دارد.

بی خوابی با استرس، اختلال‌های جسمانی و روانشناختی، و حالت‌های تنش جسمانی ارتباط دارد (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

سوء مصرف و وابستگی به مواد و تأثیر آن بر بهداشت روانی

سوء مصرف مواد عبارت است از مصرف مواد به رغم اینکه عملکرد اجتماعی یا شغلی یا سلامتی کلی را مختل می‌کند. وابستگی به مواد، جنبه‌های رفتاری ونیز فیزیولوژیکی دارد. وابستگی به مواد با نداشتن کنترل بر مصرف مواد و ایجاد تحمل، نشانه های ترک یا هر دو مشخص می شود (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

افراد معمولاً در اثر کنجکاوی یا به خاطر فشار دوستان داروهای مخدر را امتحان می‌کنند، اما مصرف این داروها مستقیماً به وسیله کاهش اضطراب یا احساس سرخوشی یا تأثیرات مطلوب دیگر تقویت می شود. بعد از اینکه افراد از لحاظ فیزیولوژیکی به دارویی وابسته شدند، برای دفع کردن نشانه های ترک ناخوشایند ، مصرف آن را ادامه می‌دهند. امکان دارد که افراد برای وابسته شدن فیزیولوژیکی به برخی مواد، آمادگی ژنتیکی داشته باشند (نوید و راتوس ترجمه، محمدی، ۱۳۸۸).

الکل، نوعی داروی کند ساز است که با کند کردن فعالیت سیستم عصبی مرکزی حالت‌های آرمیدگی را ایجاد می‌کند. الکل می‌تواند به وابستگی فیزیولوژیکی منجر شده و در صورت اضافه مصرف موجب مرگ شود. الکل باز داری را کاهش می‌دارد، ارزیابی کردن پیامدهای اعمال را دشوار می‌سازد، و بهانه ای را برای شکست و یا رفتار ناخوشایند فراهم می آورد.