«”بورکارت و مدلیک^[۵] “گردشگری را سفری موقتی و کوتاه معرفی می‌کنند که در آن گردشگر برای سیر و سیاحت به منطقه‌ای خارج از محل سکونت و کار خود می‌رود. (کاظمی، ۱۳۸۵،۱۷-۱۵)

توصیف”هولدن^[۶] “از گردشگری کمی وسیعتراست. او گردشگری را فعالیتی اجتماعی می ‌داند که در برگیرنده‌ی رفتار انسانی، استفاده از منابع، تعامل با دیگران، اقتصاد و محیط است.»

“میدلتون^[۷]” گردشگری را به ‌عنوان یک صنعت توصیف می‌کند و به آن به عنوان یک بازار کل می‌نگرد که مجموعه‌ای از تقاضاهای مصرفی ملاقات کنندگان را با دامنه‌ای گسترده از محصولات برآورده می‌کند. در این توصیف گردشگری نوعی تجارت و گردشگر مشتری محسوب می‌شود. (همان منبع، ۱۸)

اما به زعم” مورگن روت^[۸] “گردشگری عبارت است “از مسافرتی که در آن اشخاص به طور موقت محل سکونت خود را ترک می‌کنند تا نیازهای حیاتی، فرهنگی و شخصی خود را به شکل مصرف کننده‌ کالا‌ها و خدمات اقتصادی و فرهنگی برآورده کنند. “(رضوانی، ۱۳۷۹،۳۲)

اما از میان تعاریف مختلف تعریف “میل و موریسون^[۹] ” (۱۹۹۲) جامعیت بیشتری دارد. آن‌ ها معتقدند: “گردشگری به مجموعه‌ فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که در جریان مسافرت یک گردشگر اتفاق می‌افتد. این فرایند شامل هر فعالیتی از قبیل برنامه‌ریزی سفر، مسافرت به مقصد، اقامت، بازگشت و حتی یادآوری خاطرات آن نیز می‌شود. همچنین فعالیت‌هایی را که گردشگر به عنوان بخشی از سفر انجام می‌دهد نظیر خرید کالا های مختلف و تعامل میان میزبان و مهمان را نیز در بر می‌گیرد به طور کلی می توان هر گونه فعالیت و فعل و انفعالی را که در جریان سفر یک سیاحتگر اتفاق می افتدگردشگری تلقی کرد.” (لومسدن،۱۳۸۴، ۱۸) در این تعریف به کلیه فعالیت‌های پیش و پس از مسافرت نیز علاوه بر فعالیت‌هایی که در مقصد انجام می‌شود اهمیت داده شده است.

به هر روی لازم به ذکر است که گردشگری پدیده‌ای چند وجهی و در برگیرنده‌ی ابعاد بسیاری است که درارائه تعریف جامعی از آن باید این ابعاد لحاظ شوند.

۲-۲-۲ تاریخچه گردشگری:

۲-۲-۲-۱ پیشینه گردشگری در جهان:

مسافرت موقت با مقیاس وسیعی که امروزه متداول است، پدیده‌ای نسبتاً جدید است. در گذشته افراد معدودی از اوقات فراغت خود لذت می‌بردند و وقت آزاد مردم عادی عموماً به امور مذهبی اختصاص می‌یافت به همین دلیل در زبان انگلیسی کلمه “ایام تعطیل” از ترکیب “ایام مقدس” گرفته شده است. بیشتر مسافران هم زائران مکان‌های مذهبی بودند. بعدها با افزایش اضطراب و فشارهای جسمی و روانی زندگی، مردم برای حفظ سلامت خود سفر کردند و با شروع “عصر خرد ورزی^[۱۰] ” به سفرهای فرهنگی روی آوردند. (کاظمی، ۱۳۸۸، ۸)

انسان ها در اعصار ما قبل تاریخ بیشتر برای یافتن غذا، دوری جستن از خطرات و یافتن چراگاه به مناطق دیگر رهسپار می‌شدند. در دوره های بعد به منظور داد و ستد، ارضای حس کنجکاوی و کشف پدیده‌های ناشناخته مبادرت به سفر می‌کردند. پنج هزار سال پیش، سفرها بیشتر با اهداف تجاری،فعالیت‌های نظامی و اداره دولتی امپراطوری‌های بزرگ مثل سومری‌ها، آشوری‌ها، یونانی‌ها و امپراطوری‌های روم در منطقه مدیترانه و خاورمیانه انجام می‌گرفت. با گسترش امپراطوری‌ها و نیاز به کنترل سرحدات همچنین تسهیل امر تجارت و مبادله کالا، مبادرت به ساخت راه‌های ارتباطی نمودند. در این میان ایرانیان با ساختن کالسکه‌های چهار چرخ و یونانیان باستان با ضرب نخستین سکه و جایگزین کردن آن به جای کالا و ترویج زبان یونانی همچنین برگزاری مسابقات المپیک باعث رونق مسافرت و گردشگری گردیدند. در قرن دوم بعد از میلاد، امپراطوری روم جاده‌هایی با اهداف نظامی و تجاری از هادریانفروال در انگلستان تا کناره رود فرات در خاورمیانه ساخته بود که مسافرخانه‌ها در فواصل ۳۰ مایلی این جاده و هتل‌ها تقریباً در هر شهر وجود داشتند.(تقی زاده انصاری، ۱۳۸۵، ۵)

در قرون وسطی (سده پنجم تا چهاردهم میلادی) سفرها بیشتر به قصد زیارت اماکن مقدس انجام می‌گرفت چنان که مسیحیان به بیت‌المقدس و روم مسافرت می‌کردند. قدیمی‌ترین اشکال رایج گردشگری در اروپا، مسافرت‌های اشراف و شاه‌زاده‌های جوان به نقاط مختلف برای آشنایی با شیوه های مختلف حکومت و زندگی مردم بود.

از سده چهارده تا هفده، بیشتر مسافرت‌ها با هدف کسب دانش و تجربه آموزی انجام می‌شد. انقلاب صنعتی (۱۸۵۰-۱۷۵۰) پایه و اساس گردش‌های دسته‌جمعی را (بدان‌گونه که امروزه ما با آن آشنا هستیم) به وجود آورد. تغییرات ژرف اجتماعی و اقتصادی آن دوره باعث تغییرات اجتماعی،تغییر مشاغل و گسترش طبقه میانی اجتماع گردید و این طبقه امکان این را یافت تا بیشتر به مسافرت و تفریح بپردازد.(همان منبع،۶)

در پایان سده نوزدهم کارگران دارای تعطیلات سالانه شدند. آن‌ ها برای فرار از مناطق شهری آلوده و شلوغ به کنار دریاها می‌رفتند و تعطیلات خود را در آن نقاط می‌گذراندند.

حادثه مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت ایجاد چک مسافرتی بود که اولین بار آمریکاییان به آن دست زدند. از این زمان یعنی اواخر قرن نوزدهم جهانگردان آمریکایی به اروپا سرازیر شدند.

پس از جنگ جهانی دوم، گردشگری به علت تأثیر چند فاکتور به صورت یک فعالیت اقتصادی – اجتماعی رشد یافته است :

۱ـ دسترسی به درآمد بیشتر برای سفر

۲ـ کاهش ساعات کاری و افزایش کارمندانی که از تعطیلات سالیانه و تعطیلات با دستمزد استفاده می‌کردند که باعث افزایش اوقات فراغت برای مسافرت گردید.

۳ـ سطوح بالای آموزش و آگاهی از نواحی مختلف جهان که باعث افزایش میل به مسافرت گردید.

۴ـ توسعه سریع و وسیع اقتصادی منجر به افزایش سفرهای تجاری شد.

۵ـ بهبود کلی سیستم حمل و نقل در خدمات مسافرت‌های هوایی و شبکه بزرگ راه‌ها.(همان منبع،۹-۷)

۲-۲-۲-۲ پیشینه گردشگری در ایران:

سابقه تاریخی ایران به گونه‌ای است که نه تنها از لحاظ ملی بلکه از بعد بین‌المللی نیز برای سایر کشورهای جهان دارای اهمیت فراوانی است. اکتشافات انجام شده در کوه‌های زاگرس و البرز نشان دهنده سابقه زندگی غارنشینی در این نواحی از دوران نئولتیک هستند. این پیشینه دیرینه تاریخی زمینه‌های مساعدی برای رشد تمدن عصر باستان بوده است. تاریخ اسکان در فلات ایران اگر چه از دوران نوسنگی تا مهاجرت اقوام آریایی دارای ابهاماتی است اما شواهد روشنی در دست است که ایران از دیر باز مسکونی بوده است.

تجهیز منابع همواره اصلی ترین وظیفه سیستم بانکی بوده است. بانک­ها وجوه مازاد را جمع ­آوری و با دادن وام به متقاضیان، وظیفه سنتی خود یعنی واسطه­گری را میان سپرده­گذاران و وام­گیرندگان ایفا می­نمایند. معمولاً در فعالیت­های یک بانک، جذب منابع مالی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در بانک­داری نوین عوامل متعددی وجود دارند که بر روند منابع مالی بانک­ها و مؤسسات مالی تأثیر می­گذارند. شناسایی و تعیین میزان تأثیر این عوامل خود مقوله­ای مهم است، چون گاهی شرایط و موقعیت­های مالی با یکدیگر یکسان نیستند. و ممکن است مؤلفه‌های تأثیرگذار برتجهیز منابع پولی حتی برای هر یک از شعب یک گروه بانکی متفاوت باشد. در بانک­داری نوین برای شناسایی عوامل مؤثر بر جذب منابع مالی از بازاریابی بانکی استفاده می­ شود. بانک­داری امروز شیوه ­های نوآورانه، مشتری­مداری مؤثر، ارائه تکنولوژی­های کارآمد، سرویس­دهی و خدمات مورد نظر مشتری را طلب می­ کند که هر بانکی در این امور موفق­تر عمل کند در بازار رقابتی نیز موفق به جذب منابع بیشتر و در نتیجه دوام، بقای دائمی و بهره ­وری بالاتر خواهد شد.

قضاوت مشتری در امور بانکی بر اساس میزان توان­مندی بانک در حل کمک به معضلات و توسعه و تجارت او استوار است. امنیت، سرعت تراکنش، دوستی با مصرف ­کننده و راحتی، سهولت استفاده، اعتماد و مسائل مربوط به حریم خصوصی، از مهم­ترین عوامل در انتخاب بانک از طرف مشتری می­باشند.

بدیهی است که امروزه بیشتر بانک­ها با محیطی کاملاً پویا روبه رو هستند و همه بانک­ها چه بزرگ و چه کوچک با توجه به تغییرات برق­آسا در موقعیت­های رقابتی و شرایط حاکم بر بازار، جذب و حفظ مشتریان را سرلوحه­ی برنامه ­های خود قرار داده ­اند. برای موفقیت در شرایط جدید به ساختارها، شیوه ­های مدیریتی و رویه­ ها و از همه مهم­تر نگرش­ها و فرهنگ جدید نیاز است. هر مؤسسه­ای که سریع­تر، واقع­بینانه­تر و اثربخش­تر عمل کند، در بازار رقابتی موفق­تر خواهد بود.

۱-۲ بیان مسأله:

موضوع این پژوهش عبارت است از : « بررسی عومل موفقیت بانک­ها در جذب منابع ارزان قیمت ». تجهیز منابع پولی از همان ابتدا که بشر به زندگی اجتماعی روی آورد و داد و ستد و مبادله ‌کالا را شروع کرد آغاز شد و همواره یکی از اصلی­ترین وظیفه­های سیستم بانکی بوده است. در عصرحاضر مؤسسات مالی و بانک­ها برای تجهیز منابع مالی نیاز به تغییرات اساسی در محصولات و خدمات خود دارند و با خدمات ساده و ساختار سنتی بانکداری واسطه­گری نمی ­توانند درعرصه­های جهانی به تجهیز منابع بپردازند. در بانک­داری نوین، بانک­ها در زمینه ­های مالی، غیر بانکی خدمات متعددی به مشتریان ارائه می­ دهند و ارائه خدمات نوین مانند بانک­داری سرمایه ­گذاری، باعث شده منابع جدیدی به بانک­ها سرازیر شود و در واقع ‌در بانک­داری نوین، بخش عمده ای از منابع ازطریق فعالیت‌های غیربانکی به دست می ­آید(زریباف، ۱۳۸۲).

درنظام بانکی ایران تجهیز منابع با توجه قوانین بانکداری اسلامی از دو طریق انجام می­ شود:

1. 1. ازطریق جذب سپرده ­های قرض­الحسنه جاری و پس انداز، که منابع مالکانه نامیده می­شوند.

1. از طریق جذب سپرده ­های مدت­دار، که منابع وکالتی نامیده می­شوند.

بانک­ها زمانی قادر به فعالیت خواهند بود که سهم خود را از سبد پولی حفظ نموده، در صدد افزایش آن برآیند. شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش منابع مالی برای بانک­ها امری ضروری است. با توجه به اهمیت این موضوع اولین و محکم­ترین پله دستیابی به سود، افزایش منابع، مخصوصا منابع ارزان قیمت است(هدایتی، ۱۳۸۳).

جذب منابع مالی آنقدر برای بانک­ها مهم و حیاتی می‌باشد که رقابت بسیار شدیدی در این زمینه بین آن ها ایجاد نموده است. یکی از شواهد عمده ارائه خدمات نوین، جلب اطمینان و توجه و تشویق بیشتر مردم برای سپرده­گذاری در بانک­ها ‌می‌باشد. در این راستا و طی چند دهه اخیر زمینه ­های جدیدی جهت جذب بیشتر منابع بانکی و ارائه خدمات بهتر و سریع­تر به مشتریان به وجود آمده است. ‌بنابرین‏ ضرورت دارد با بررسی ابعاد و عوامل مؤثر بر جذب منابع ارزان­قیمت بانکی هر چه بهتر و بیشتر و کاراتر از این منابع، استفاده بهینه شود. با شناخت تأثیر هر کدام از عوامل در افزایش منابع و جذب مشتریان و با در نظر گرفتن هزینه هر کدام از راهکارهای مؤثر در رسیدن ‌به این هدف، ‌می‌توان با صرفه­ترین روش ممکن را که می ­تواند بیشترین تأثیر در جذب بیشتر منابع داشته باشد، انتخاب کرد. همچنین نتایج آن می ­تواند برای مدیران بانک­ها و دیگر مؤسسات پولی و اعتباری کشور در زمینه شناسایی راه­های دستیابی به افزایش منابع و رشد دلخواه مفید و ارزشمند باشد.

شرایط رقابتی کنونی صنعت بانکداری و افق پیش رو نشان می­دهد که بانک­ها برای تجهیز منابع پایدار و ارزان­قیمت با چالش های جدی مواجه می­باشند و باید به دنبال روش­های نوینی در جذب این منابع باشند.

از دو جهت این پژوهش جدید ‌می‌باشد اول اینکه در پژوهش­هایی که در زمینه تجهیز منابع صورت گرفته بیشتر بر روی منابع کلی بانک متمرکز بوده و بر روی منابعی که کمترین هزینه را برای بانک داشته باشد و به اصطلاح ارزان قیمت تحقیقی صورت نگرفته. دوم اینکه در پژوهش­های قبلی هر کدام فقط به یک جنبه و ارتباط یک یا دو متغیر را با جذب منابع بررسی نموده ­اند. در این تحقیق به ارتباط چهار متغیر اصلی، مدیریتی، نیروی انسانی، مشتریان، فناوری(چن^[۱]،۱۹۹۹، لافور^[۲]۲۰۰۵، سرکا^[۳]،۲۰۰۵)، در میزان جذب منابع ارزان­قیمت پرداخته شد.

۱-۳ ضرورت و اهمیت پژوهش:

اگر وظیفه یک بانک را در دو کلمه تجهیز منابع و تخصیص منابع خلاصه کنیم، موضوع این پژوهش در ارتباط با وظیفه اول بانک، یعنی تجهیز منابع است. بانک­ها از یک طرف با روش­های مختلف اقدام به جمع ­آوری منابع ‌می‌کنند، و از طرف دیگر منابع جمع ­آوری شده را به بخش­های مختلف اقتصادی تخصیص می­ دهند. هیچ بانکی بدون منابع مالی نمی­تواند به حیات خویش ادامه دهد. در حقیقت زیر بنا و لازمه تشکیل و ادامه حیات هر بانکی به جذب منابع مربوط است.

بانک­ها زمانی قادر به فعالیت خواهند بود که سهم خود را از سبد پولی حفظ نموده، در صدد افزایش آن برآیند. شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش منابع مالی برای بانک­ها امری ضروری است. با توجه به اهمیت این موضوع اولین و محکم­ترین پله دستیابی به سود، افزایش منابع، مخصوصا منابع ارزان­قیمت است (رمضانی،۱۳۸۵).

علی­رغم توجهاتی که در ادوار مختلف به اهمیت، توجه و احترام به مالکیت ملاحظه می­ شود؛ تحدید مالکیت از

مسائل اساسی است که امروزه در اعمال تصنعی یا واقعی آن ها جهت اقناع وجدان جمعی و اراده عمومی یا حکومتی، ‌می‌توان گفت که از هیچ تلاشی در توجیه یا استفاده از ابزارهای نظم عمومی، فلسفی- فقهی و… در جهت انتقال و یا گاه انحراف افکار به مسیری که پیش از آن جریان داشته است؛ فروگذار نمی­ شود. در این بحث نیز چنانچه حق مالکیت از حقوق دارا بودن و تعلق ذاتی مال به مالک مورد پذیرش باشد؛ سلب این حق با زمانی که به هر گونه اعتبار، بویژه هنگامی که آن اعتبار را اختیار یا توانایی که اجتماع و زندگی جمعی برای شخص تصور نموده است؛ باشد؛ بسیار متفاوت خواهد بود. این بحثی مبنایی است که اساساً همین ادراکات را زمینه ساز تشکیل و توجیه اختلاف میان نظام های سیاسی سرمایه داری و سوسیالیزم و غیره می­ نماید در تعیین‌ نوع‌ نظام‌ اقتصادی‌ نقش‌ بسزایی‌ دارد.به همین دلیل از سویی در بررسی مبانی نظری فلسفه حقوق طبیعی، طرفداران آن را به دفاع از حقوق فردی در مقابل جمع گرایان و یا عرفی نگران وا می­دارد که در این خصوص در فصل بعد بدان پرداخته خواهد شد.

گفتار دوم: ادله ایجاب مالکیت

الف: قاعده تسلیط

این قاعده که برخی آن را “قاعده سلطنت” یا “قاعده تسلط ” نیز از آن نام برده ­اند، شاید بتوان گفت از مهمترین و یا لااقل از امهات تثبیت کننده جایگاه مالکیت در شریعت اسلام به حساب می ­آید. لذا در مقام سلطه مالک صاحب جواهر می­فرمایند:

” قاعده سلطنت مالک و تسلط مردم بر اموالشان، اصلی است که در مقام شک نمی توان از آن عدول نمود.” (النجفی، ۱۳۶۸: ۴۷۸)

فقهای اهل تسنن ‌به این قاعده تصریح نکرده ­اند اما با عمل به مقتضا، آن تأیید نموده ­اند. نظر به اهمیت این قاعده، حقوق بیاری کشورها و یا مکاتب جدید آن را پذیرفته­اند. درحقوق ما نیز مواد ۳۰ و ۳۱ قانون مدنی ایران به آن اشاره شده است. اینک مختصراً به عنوان مبانی و ادله اثباتی قاعده می­پردازیم:

1. قرآن

هرچند که به طور صریح از حق ناشی از قاعده تسلیط سخنی ذکر نشده است؛ لیکن ‌از بسیاری از آیات قرآن می توان حکم این موضوع مسلم را استخراج و استنباط نمود:

• یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا أَمْوالَکُمْ بَیْنَکُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً عَنْ تَراضٍ مِنْکُمْ وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحیماً. (نساء، آیه ۲۹)

اى کسانى که ایمان آوردید، اموال خود را در بین خود به باطل مخورید، مگر آن که تجارتى باشد ناشى از رضایت دهنده و گیرنده و یکدیگر را به قتل نرسانید، که خداى شما مهربان است.

• وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ إِنْ کُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ.( انفال، آیه ۴۱)

و (ای مؤمنان) بدانید که هر چه غنیمت و فایده برید خمس آن برای خدا و رسول و خویشاوندان او و یتیمان و فقیران و در راه سفر ماندگان (از خاندان او) است، اگر به خدا و به آنچه بر بنده خود (محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلم) در روز فرقان، نازل کرده‌ایم؛ ایمان دارید ، و خدا بر هر چیز تواناست.

• یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ.(توبه، آیه۳۴)

ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از علما و راهبان (یهود و نصاری) اموال مردم را به باطل می­خورند و (خلق را) از راه خدا منع می‌کنند و کسانی که طلا و نقره را گنجینه و ذخیره می‌کنند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند آن ها را به عذابی دردناک بشارت ده.

• أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا خَلَقْنَا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَیْدِینَا أَنْعَامًا فَهُمْ لَهَا مَالِکُونَ.( یس،آیه۷۱)

آیا ندیده‏اند که ما به قدرت خویش براى ایشان چهارپایانى آفریده‏ایم تا آنان مالک آن ها باشند.

• • فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَ إِن تُبْتُمْ فَلَکُمْ رُؤُوسُ أَمْوَالِکُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ.

• ( بقره، آیه ۲۷۹)

اگر چنین نمى­کنید، بدانید خدا و رسولش، به شما اعلان جنگ مى­کنند و اگر توبه کنید، اصل سرمایه هایتان، از آن شما است و ‌به این صورت نه ستم مى­کنید و نه بر شما ستم مى­شود.

• وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ/ لِلسّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ (معارج، آیات ۲۴و۲۵)

و آن ها که در اموالشان حق معلومى است/ براى تقاضا کنندگان و محرومان.

سنت، نقطه مقابل” بدعت” است. عمل و کاری که قابل استناد به شریعت ‌باشد را”سنت” و خلاف آن “بدعت” نامند. چنان که امام علی (علیه السلام) فرموده اند: ” أحْیوا السنّه وأماتُوا البدعَه”. آنان[(یاران شهید امام در جنگ صفین)] سنت را زنده کرده و بدعت را میرانده اند.(امام علی علیه السلام، ۱۳۸۳ :۲۴۹-۲۴۸/خطبه ۱۸۲)

۱-۷-۵ تصمیم‌گیری

تصمیم گیری، اصلی ترین و مهمترین مسئولیت و مهارت یک مدیر است. تصمیم گیری، یعنی ارزیابی راه حل‌های موجود با معیارهای مختلف و انتخاب بهترین گزینه.

فصل ۲

ادبیات و پیشینه تحقیق

۲-۱ مقدمه

در اولین مرحله از طرح متدولوژی عارضه یابی ، اقدام به بررسی ادبیات موجود در زمینه مدل و روش های شناخت ، ارزیابی، ممیزی، عارضه یابی، آسیب شناسی و تشخیص مسایل و مشکلات سازمانی شد. هدف از این بررسی شناسایی و معرفی روش تحقیق و تعیین میزان قابلیت مدل برای استفاده در فرایند تدوین متدولوژی مناسب عارضه یابی بود. در جریان این بررسی تعداد زیادی روش ها و ابزارهای عارضه یابی و تشخیص مسایل سازمانی مورد شناسایی قرار گرفت که هریک بسته به ماهیت و شرایط استفاده ،دارای نقاط قوتی بود که کاربرد آنهارادر جای خود توجیه پذیر می ساخت، لذا در این مرحله پس از مطالعه اجمالی روش های شناسایی شده با توجه به نیاز های خاص متدولوژی عارضه یابی موردنظر، تعدادی از روش ها به عنوان متدولوژی های اصلی انتخاب و مبنای مطالعه دقیق و تفصیلی قرار گرفت.

۲-۲معیارهای انتخاب و متدولوژی های انتخاب شده

در بررسی دقیق روش های عارضه یابی مشخص می‌گردد تنها تعداد انگشت شماری از آن ها را می توان به عنوان متدولوژی مد نظر قرار داد، چرا که بسیاری روش ها جنبه تکنیک داشته (مانند نمودار پارتو، روش دلفی، روش طوفان مغزی) و می توان آن ها را به عنوان ابزار در مراحل مختلف فرایند شناخت و عارضه یابی سازمان به کار گرفت. نکته دیگر آنکه بعضی روش ها (مانند مدل پنج نیروی رقابتی پورتر، ۷s مکنزی و زنجیره ارزش پورتر) تنها جنبه مدل و رویکرد قابل استفاده در سطح بسیار کلان را داشته، اما فاقد روش یا ابزاری برای دقیق شدن در سطوح تفضیلی هستند، لذا با این پیش فرض که متدولوژی های انتخاب شده باید:

لزوماًً مبتنی بر مدلی تعریف شده از سازمان بوده تا امکان نگاه جامع به شرکت ها را فراهم آورد

گذشته از ابعاد ساختاری، جوانب عملکردی و نتایج فعالیت های یک سازمان را در بر داشته باشد

متدولوژی های عارضه یابی و تشخیص مسائل سازمانی از آن ها قابل استخراج باشد،

چهار متدولوژی زیر انتخاب گردید:

مدل شناخت برتری سازمانی^[۱] (CED)

مدل بنیاد اروپایی کیفیت ^[۲](EFQM)

مدل ارزیابی متوازن ^[۳](BSC)

مدل کاهش استراتژیک هزینه و بهبود عملکرد^[۴] (SCR & PI)

که در این مقاله ضمن بیان اجمالی هر یک از متدولوژی های مذکور،نقاط قوت و ضعف آن ها بر اساس معیارهای مشخصی ذکر خواهد شد.در ادامه به طور اجمالی به معرفی هر یک از متدلوژی های فوق می پردازیم.

۲-۲-۱ مدل شناخت برتری سازمانی

اولین گام یک شرکت در راه نیل به برتری و توفق سازمانی، شناسایی و درک موقعیت است، ‌به این معنی که شرکت کجاست (وضع موجود) و می‌خواهد کجا باشد (وضع مطلوب). مدیران در فرایند ارزیابی عملکرد، وضع موجود (عملکرد) را با وضع مطلوب (برنامه) مقایسه می‌کنند و بر اساس این مقایسه، به برنامه ریزی مجدد (تصحیح) مبادرت می‌کنند. ‌بنابرین‏ لازم است مدل و نقشه ای برای شناخت درجه برتری یک شرکت (و یا فقدان آن) و بیان چگونگی نیل به برتری سازمان و یا حفظ آن، به کار گرفته شود.

مدل مبنای “شناخت برتری سازمانی”(CED) شرکت را از سه بعد زیر مورد بررسی قرار می‌دهد:

الف) حوزه های تخصصی^[۵]

در بعد حوزه های تخصصی رفتار، عملکرد و نتایج حاصله در ۶ جنبه اصلی سازمان که حوزه های اصلی فعالیت یک شرکت هستند مطرح می شود:

۱-منابع انسانی ۲- مدیریت مالی ۳- عملیات ۴- بازاریابی ۵- تحقیق و توسعه

۶-ستاد مشترک

ب) چشم اندازها ^[۶]

در این چشم اندازهای سه گانه ای که شرکت می‌تواند تفکر نسبت به خود داشته باشد، طرح و معیارهای شناخت برای هر حوزه، تحت هر چشم انداز ارائه می شود.

اثر بخشی^[۷]: معیارهای اثر بخشی رفتار، عملکرد و نتایج حاصله را در وضعیت موجود بررسی می‌کنند.

انعطاف پذیری^[۸]: معیارهای انعطاف پذیری به توان انتقال و تطبیق پذیری شرکت، به تبع تغییرات کوتاه مدت پرداخته، توانایی شرکت را در مواجهه با دگرگونی های پیش‌بینی نشده (از نوع کوتاه مدت) مدنظر قرار می‌دهد.

توسعه^[۹]: معیارهای توسعه به استراتژی های شرکت توجه دارند که اگر خوب فرموله شده باشد، توان رشد سود آور در آینده را برای شرکت فراهم می آورند، یعنی آنچه که شرکت امروز انجام می‌دهند تا از درستی و قوت کسب و کار خود در ۲ یا ۵ یا ۱۰ سال دیگر مطمئن شود.

ج) جهت گیری ها^[۱۰]: شرکت می‌تواند ۴ جهت گیری متفاوت بر اساس دو پارامتر “داخلی یا خارجی” و “تدافعی و تهاجمی” داشته باشد. اگراقداماتی که شرکت انجام می‌دهد تحت نفوذ عوامل در کنترل مستقیم خود باشد، “داخلی” و اگر تحت نفوذ عمده از سوی عوامل خارج از کنترل مستقیم باشد، “خارجی” در نظر گرفته می شود. اگر اقدامات به منظور افزایش قدرت و پیروزی در چالش باشد، “تهاجمی” و اگر با قصد کاهش مشکلات و عوارض،پشت سر نهادن تهدیدها، کاهش یا حذف نقاط ضعف و نقصان ها و مقابله با محدودیت ها انجام شود، جهت گیری شرکت “تدافعی” خواهد بود.

ترکیبات چهار گونه این دو نوع جهت گیری به شرح زیر خواهد بود:

تهاجمی داخلی^[۱۱] (این رویکرد در پی بهینه سازی منابع موجود است).

تدافعی داخلی^[۱۲] (این رویکرد در پی حل مشکلات و رفع نقاط ضعف است).

تدافعی خارجی^[۱۳] (این رویکرد در پی آگاهی از وضعیت رقبا و محیط است).

تهاجمی خارجی ^[۱۴] (این رویکرد در پی ایجاد فرصت های جدید است).

۲-۲-۲ مدل تعالی EFQM

آیا سازمان های ما، توان رقابت در فضای تجارت جهانی را دارند؟ در چه معیارهایی ضعیف هستیم؟سازمان ما چگونه باید باشد تا در رقابت، پیروز میدان باشیم؟ تفاوت سازمان ما با یک سازمان سرآمد در مقیاس جهانی چیست؟ این ها همان سوالاتی است که در کشورهای صنعتی و پیشرفته امروز، سال ها قبل و در دوران رکود اقتصاد جهانی، مطرح شد.کشورهایی نظیر ژاپن، آمریکا و کشورهای اروپایی، این سوالات را طرح کردند و کوشیدند که الگویی از یک سازمان موفق و سرآمد ارائه کنند، سازمانی که نیازهای اصلی جامعه را به بهترین نحو برآورده می‌کند و در این راه سرآمد دیگر سازمانهاست.

به الگویی که از این سازمان‌ها ارائه گردید، مدل درآمدی کسب و کار^[۱۵]می‌گویند که به ادعای بسیاری از صاحب نظران، نقش اساسی در جهت گیری صحیح سازمان های تجاری در این کشورها داشته است (گرچه حوزه عمل بعضی از این مدل ها وسیع تر از حوزه تجارت است و مثلا ًدر حوزه های آموزش و بهداشت نیز استفاده می شود). این مدل ها، الگویی از یک سازمان ارائه می‌کنند که در ایده و عمل، سرآمد سازمان های دیگر است و نشان می‌دهد برای رشد وسرآمدی، چه تغییراتی در اجزاء سازمان باید انجام شود

مدل سرآمدی EFQM، به عنوان چارچوب اولیه برای ارزیابی و بهبود سازمان ها معرفی شده است، مدلی که نشان دهنده مزیت های پایداری است که یک سازمان سرآمد باید به آن ها دست یابد.

در یک نگاه کلی، مدل سرآمدی کسب و کار EFQM شامل پنج جزء اصلی است که در شکل (۱) این پنج جزء و ارتباط آن ها با یکدیگر مشخص شده است.

^{۱-Introduction to Business Model}

مفاهیم بنیادین سرآمدی عبارتند از:

شوآرز^[۱۱۵] (۱۹۷۹) . بیان می‌کند که تعادل ، تاثیر و تاثر زمینه‌های بیو لوژیکی و نفوذ اثرات خانوادگی در شناخت علت ناراحتیهای کودکان و نوجوانان ، از جمله ناسازگاری آنان نقش اساسی دارد . به بیان دیگر پاره ای از ویژگی‌های شخصیتی مانند خلق و خوی فرد متاثر از عوامل ژنتیکی است و شیوه های برخورد و الگوهای خانوادگی یا در جهت این گرایش‌های کودکان و یا در جهت مقابل آن یعنی عدم سازگاری با عوامل ارثی – ژنتیکی به تدریج شخصیت کودک یا نوجوان را شکل می‌دهد ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

به نظر شوآرز زمانی که والدین منطبق با زمینه‌های ارثی ژنتیکی کودک عمل نکند ، کودک در معرض محیط‌های نامطلوب قرارمی گیرد ، که به سهولت می‌تواند به ناراحتی های روانی گوناگون در او منتهی شود . بدیهی است ویژگی‌های شخصیتی که منشاء ژنتیکی دارند بر اثر فشارهای محیطی همچون رفتارهای انضباطی شدید و حاکم بودن نظام استبدادی در خانواده ، تا بی نهایت می‌تواند تغییر کند . اما مطلوب ترین راه آن است که بین زمینه‌های بیولوژیکی کودک با شیوهای پرورشی و تربیتی والدین هماهنگی وجود داشته باشد ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

مندیک^[۱۱۶] (۱۹۷۷) و همکارانش در پژوهش های نشان دادند که عملکرد سیستم عصبی تعداد قابل ملاحظه ای از مجرمان و ناسازگاران اجتماعی با عملکرد سیستم عصبی افراد غیر مجرم و سازگار تفاوت معنی داری دارد . این پژوهش نشان داد که عملکرد سیستم عصبی مجرمان به مراتب کندتر است.

به هر حال کارهای پژوهش های گسترده از جمله ‌پژوهش‌های شوآرز و مندیک ، احتمال رابطه بین فرایندهای فیزیولوژِکی – اجتماعی را با رفتارهای ضد اجتماعی و ناسازگارانه مطرح می‌کنند ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

نظریه های روانی – اجتماعی سازگاری :

دیدگاه های روانی- اجتماعی ناسازگاری در رشد رفتار اجتماعی فرد ، معتقد به دو عامل اساسی بی کفایتی اجتماعی در خانواده و شرایط محیطی خارج از خانه که رفتار بزهکارانه را تقویت می‌کند ، هستند .

پیروان این نظریه در این زمینه توافق کلی دارند که جوانان بزهکار و نوجوانان ناسازگار در معرض آن گونه از روش های اجتماعی قراردارند که از ویژگی‌های آن نبودن رابطه و پیوند نزدیک و صمیمانه بین پدر و مادر و فرزند است ، که ‌به‌تدریج‌ کیفیت این رابطه در رفتار آنان نسبت به دیگران به ویژه بزرگسالان اثر می‌گذارد .

مک کیساک^[۱۱۷] ( ۱۹۷۵ ) ، پیشنهاد می‌کند که اینگونه کودکان احتمالاً والدین خود را به عنوان الگو برای همانندسازی قبول ندارند و آنان را طرد می‌کنند و احتمالاً به رفتارهای نمایشی بدون توجه وآگاهی به نتایج اعمالشان اقدام خواهند کرد.

طرفداران این نظریه معتقدند که بخشی از تجارب اولیه کودک در خانواده زمینه‌های آلودگی او را برای رفتار ناسازگاری در جامعه مثل اثرات ‌گروه‌های همسن و سال ضد اجتماعی قرار گیرد ، آمادگی بالقوه در او به فعل و عمل در می‌آید .

نکته مشترک در همه پژوهش ها نظریه های روانی – اجتماعی ، این فرضیه است که نوجوانان ناسازگار متعلق به خانواده هایی هستند که الگوی رفتاری غلط ، نظام ارزشی نادرست و ناهمگن و عملکردهای نامناسب از ویژگی‌های آن است . تنشها و فشارهای درونی این ‌خانواده‌ها ، خود محیط اجتماعی نامطلوبی را ایجاد می‌کند که ارضای نیازهای نوجوان را در جمع خانوادگی دشوار می‌سازد و آنان را بر می انگیزد تا برای ارضای نیازهای خود مکانه و موقعیتهای دیگر را جستجو کنند ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

از سوی دیگر بر اساس نظریه ی مازلو (۱۹۷۰) . انگیزش در بررسی رفتار انسان‌ها از اهمیت بسیار ویژه ای برخوردار است . ‌به این معنی که بی کفایتی روانی – اجتماعی و تظاهرات شخصیتی بیمارگونه بسیاری از نوجوانان یا ناشی از عدم تلاش خود آن ها در رفع و تسکین بسیاری از نیازهای عاطفی و زیستی شان است و یا معلول بی اعتمادی ها و تحقیرهای پی در پی جامعه ی بزرگسالان نسبت به آن ها و حقیر شمردن توانایی ها و قابلیت های آن ها در سپردن مسئولیت به آن ها‌ است ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

نظریه های روان پویایی سازگاری :

پیروان این نظریه به تجربیات دوره ی کودکی اهمیت بسیاری می‌دهند و معتقدند که اختلالات رفتاری ، نشانه های برخی ‌آسیب‌های نهفته در این دوره می‌باشند که باید قبل از تغیر رفتار ، درمان شوند . یعنی به عبارت دیگر لازمه ی تغییر رفتار ، درمان و بهبود این آسیب های دوران کودکی است، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

نظریه یادگیری :

این نظریه به تاثیر حوادث و اتفاقات محیطی در بروز رفتار تأکید دارد . طرفداران این نظریه معتقدند که ناسازگاری ، یک پاسخ غلط آموخته شده بر اساس انواع روش های شرطی شدن است.

آن ها معتقدند که شخصیت ، یک تاریخچه از انواع شرطی شدن هاست . به نظر سالتر^[۱۱۸] (۱۹۶۱) . ناسازگاری یعنی شرطی شدن غلط و روان درمانی یعنی شرطی شدن ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

نظریه یادگیری اجتماعی :

بندورا و والترز^[۱۱۹] ، طی یک سری آزمایش‌های تجربی شرایطی را نشان داده‌اند که تحت آن شرایط ، کودکان رفتار مدل‌های مختلف را تلقید می‌کنند . آنان با بررسی کودکان ناسازگار ، پی به وجود مدل‌های ناسازگار مورد تقلید این کودکان ، در خانه و محیط اطراف برده اند . به گفته این پژوهش گران ، کودکان رفتارهای تهاجمی و یا مطیعانه را از مدل‌های خود می آموزند .

این تئوری نشان می‌دهد که رفتارهای قابل قبول و یادگرفته شده ، چگونه از طریق تشویق تقویت می‌شوند . چنانچه رفتارهای ناپسندی به صورت ملایم وجود داشته باشند ، می توان از آن ها صرف نظر کرد ، اما اگر این رفتارها به صورت دائمی و شدید در آیند ، می توان از طریق تقویت منفی آن ها را تعدیل نمود و جای ناسازگاری را گرفت ، ( میلانی فر ، ۱۳۸۶ ) .

۴-ادبیات پژوهشی

۴-۱-یافته های پژوهشی داخلی

در زمینه باورهای فراشناختی پژوهش های زیادی انجام گرفته است اما پژوهش کمی به طور مستقیم به ارتباط باورهای فراشناختی با سازگاری فردی- اجتماعی و شادکامی پرداخته‌اند ، از این رو در اینجا به پژوهش های غیر مستقیم در این رابطه می پردازیم .

عمیدنیا ، نیسی و سودانی (۱۳۸۹) ، با پژوهش بر ۳۳۶ دانشجوی دختر نشان دادند که بین ابراز وجود و سازگاری فردی – اجتماعی دانشجویان دختر رابطه ای مثبت و معنادار وجود دارد .

عاشوری ، وکیلی ، بن سعید ، نوعی ( ۱۳۸۸ ) ، در پژوهشی بر ۱۰۰ دانشجوی دختر و پسر نشان دادند که بین نمرات افراد در مقیاس‌های باورهای فراشناختی و سلامت عمومی همبستگی مثبت معنی داری وجود داشت ‌به این صورت که با افزایش نمره ی فرد در مقیاس کلی باورهای فراشناختی ، نمره کلی وی در بیانگر GHQ نیز افزایش یافت که افزایش نمره GHQ وضعیت سلامت عمومی بدتر بود. هم چنین بین نمرات افراد در ابعاد کنترل ناپذیری و خطر ، باور مثبت درباره نگرانی ، اطمینان نیز رابطه ی GHQ شناختی ، نیاز به کنترل افکار و نمره ی کلی مثبت معنی داری وجود داشت .